(1997-жылдын 13-январындагы чыгыш № 073-2/125) 

 

«Коммерциялык банктардагы ички контролдук жёнъндё» 

№9-директивалык кёрсётмё 

 

Ички контролдук банктын ишинде потенциалдуу каталардан, жоготуулардан жана бузуулардан коргоочу негизги механизм болуп саналат. Ал банктык операциялардын ишенимдъълъгън, коопсуздугун, натыйжалуулугун жана мыйзамдуулугун камсыз кылууга тийиш. Ошентип, ички контролдук системасы банктын алгылыктуу иштеши ъчън абдан зарыл. 

Ички контролдук банк тарабынан тёмёнкълёр ъчън кабыл алынган уюштуруу, саясат, жол-жоболордун жана ыкмалардын системасын тъшъндърёт:  

тобокелдиктерди бир учурда минимизациялоодон улам финансылык маселерди максимизациялоо; 

натыйжалуу иштёё ъчън шарттарды тъзъъ;  

чечимдерди кабыл алуу ъчън колдонулган финансылык маалыматтардын ишенимдъълъгън, толуктугун жана ёз убагында берилъъсън камсыз кылуу, финансылык жана регулятивдик отчетту тъзъъ;  

активдерди коргоо; 

колдонуудагы бухгалтердик эсепке алуу тажрыйбасынын бухгалтердик эсепке алуунун жалпы принциптерине жана стандарттарына тёп келъъсън камсыз кылуу; 

каталарды, аныксыздыкты жана алдамчылыкты жоюу; 

банк ишинин белгиленген саясатка жана жол-жоболорго ылайык келишин камсыз кылуу

банк иши мыйзам актыларына жана ченемдик актыларга ылайык келъъсън камсыз кылуу. 

 

Ички контролдук максатты эмес, ал процессти тъшъндърёт. Ал Банктык кёзёмёл органдары жана аудиторлор тарабынан банкка жъктёлчъ «керектъъ жък» болуп саналбайт. Бул банкка киргизилген ишти алып баруунун негиз салуучу принциби.  

Ички контролдукка жана аудитке натыйжалуу системаны белгилёё - бул банк Кеьешинин жана Башкарманын милдети. 

Ички контролдук банктын бардык персоналдары тарабынан жъзёгё ашырылат - кенже аткаруучу персоналдан баштап банк Кеьешинин Тёрагасына чейин. Ошентип, банктын ар бир кызматкери ички контролдукту камсыз кылууда белгилъъ бир ролду ойнойт. Ички контролдуктун натыйжалуу болушу ъчън зарыл шарттардан болуп, персоналдын компетентъълъгъ саналат. Компетентсиз кызматкерлер банкта кабыл алынган жол-жоболорго таяна алышпайт.  

Банктын бир дагы кызматкери олуттуу катаны же ёз учурунда табылбай турчу санкцияланбаган ишти жъзёгё ашыра албай турган учурда гана алгылыктуу ички контролдук орун алат.  

Ички контролдукту натыйжалуу жъзёгё ашыруу ъчън беш элементтин болушу зарыл: 

1.Контролдукка алынуучу чёйрё 

Ички контролдуктун фундаменти болуп кайсыл болбосун уюмга таасир эте алчу контролго алынуучу чёйрё саналат. Контролдукка алынган чёйрё ёзънё тёмёнкъ компоненттерди камтыйт: 

банктын ак ниеттъълъгън, моралдык баалуулуктарын жана этикалык принциптерин

• Банк Кеьеши тарабынан кёьъл буруу жана жетекчилик кылуу;  

банк жетекчилигинин философиясы жана иштёё ыкмасы

ыйгарым укуктарын жана милдеттерин ёткёръп беръъ ъчън банк жетекчилигинин карамагындагы каражаттар;  

уюм жана анын жумуш чёйрёсъ тарабынан тъзългён стимулдар жана кызыктыруулар. 

2.Тобокелдикке баа беръъ 

Банк жетекчилиги жана ички аудитор анын операциялар, каржылоо жана колдонуудагы мыйзамдарды жана ченемдик актыларды сактоо тармагында банктын максаттарына баа беръъгё жана бул максаттардын аткарылбашы кайсыл тобокелдик менен байланыштуу экендигин аныктоого тийиш. Мындай баа беръъ аларды баалоо жана контролдоо ъчън тобокелдиктердин айрым търлёрънън артыкчылыгын табуунун жана аныктоонун каражаты болуп саналат

3. Контролдоо чаралары 

Банктын саясаты ички контролдукту камсыз кылууга багытталган ички нускоолорду жана жол-жоболорду алдын ала караштырууга тийиш.  

4. Маалымат жана байланыш 

Банк жетекчилиги чечимдерди кабыл алат, ал эми персонал болсо чечим кабыл алуу ъчън ёз убактысында берилген, къндёлък, так, жеткиликтъъ жана толук маалыматтар менен иштейт. Банктын персоналы маалымат байланыштарын оозеки сыяктуу эле, жазуу търъндё да банктын ичине жана андан тышкары камсыз кылат. 

5. Мониторинг  

Банк иши ёз маселелерин аткарылып жаткандыгын аныктоо ъчън ъзгълтъксъз жана мезгил-мезгили менен баа берип турууга муктаж. Ички контролдуктун натыйжалуулугуна мониторинг жъргъзъъ аудиторлор тарабынан жъзёгё ашырылат.  

Ал эми банктын кызматкерлери тарабынан жъзёгё ашырыла турган мониторинг ёз ёзънё баа беръъ деп аталат

Кайсыл болбосун банктын ички контролдугу банк ишинин бардык функцияларын жана формаларын камтуусу зарыл: маалыматтарды иштеп чыгуу боюнча операцияларды, эсепке алуунун жалпы журналын жъргъзъънъ, инвестициялык баалуу кагаздарды, депозиттерди, карыздык каражаттарды, хеджирлёёнъ, траст ишин, маалыматты колдонуу системасын, накталай акчалар менен операцияларды жъргъзъънъ ж.б.  

Ички контролдуктун негизги ыктары ёзънё тёмёнкълёрдъ камтыйт: 

1. Функционалдык милдеттерди бёлъштъръънъ

2. Кош контролдуктъ

3. Операцияларды анализдёёнъ

4. Операциялардын жыйынтыктары жёнъндё отчетторду

5. Операциялар жана бътъмдёр жёнъндё жазууну жъргъзъънъ

6. Персоналды окутууну

7. Маалыматтарды коргоону камсыз кылууну (коргоо тъзълъштёръ жана механизмдери). 

8. Персоналдын каталарынан коргоо ыктарын

9. Ёз убактысында табуу максатында эсептёёдёгъ каталарды контролдоону

 

1. Ички контролдуктун бир кыйла маанилъъ тажрыйбасы болуп, банк кызматкерлеринин функционалдык милдеттерин чектёё саналат, бул кандайдыр бир чечимдерди кабыл алуу учурунда жоопкерчиликти бёлъштъръънъ, ушуну менен бирге эле, алдамчылыкка каршы аракеттерден коргоонуну камсыз кылат.  

Банктын активдерине (накталай акчаларга, негизги каражаттарга ж.б.) пайдалануу мъмкънчълъгъ бар кызматкерди, аларды эске алууда же аларды эсепке алууда так экендигин текшеръъгё жол берилбеши зарыл. Мындай функцияларды бириктиръъ алдамчылыкты жана анын жашыруун кылуу мъмкънчълъгън жогорулатат.  

Ички контролдукту натыйжалуу камсыз кылуу ъчън белгилъъ бир функцияларды аткарган банк кызматкери башка тапшырмалар менен алек болбошу зарыл, анткени бул банк тарабынан кабыл алынган саясатты жана жол-жоболорду сактоону алсыздантат же аны сактоого мъмкънчълък бербейт.  

2. Ар кайсы алдамчылыктын търън болтурбоо ъчън кош контролдукту колдонуу зарыл, б.а. кайсыл бир операцияларды аткарууда эь аз дегенде эле эки адам талап кылынат

3. Кайсыл бир операцияларды жъргъъзъдё аны кылдаттык менен анализдёё зарыл. 

Операциялардын алдын ала анализдёёсъ анын туура эместигин же санкцияланбагандыгын эскертъъгё жардам берет, ал эми аны жъргъзъъдён кийинки анализдёё мындай жъргъзългёндъгъ тууралуу факты ачышы мъмкън. 

Анализдёёнън натыйжалуулугун камсыз кылуу ъчън ал так жана толук болууга тийиш, ал эми анализдёёнъ даярдаган адам конкреттъъ операциянын ъстъндё иштеген кызматкерден кёз каранды болбошу зарыл. 

4. Отчет банк жетекчилигин банк ишинин кёрсёткъчтёръ, финансылык 

абалдары жана бюджеттен четтёё жёнъндё маалыматтары менен камсыз кылат. Мындан тышкары, операцияларды жъргъзгёндъгъ жёнъндё отчет алардын жъргъзългёндъгъ фактысын тастыктайт. 

5. Ички контролдукту камсыз кылуу ъчън операцияларды жъргъзгёндъгъ жёнъндё жазуу жъргъзъъ да бир кыйла мааниге ээ. Алар операциялардын анализдёёсън, ички жана тышкы аудиттин иштерин жеьилдетет.  

6. Банк кызматкерлери ёздёрънън функционалдык милдеттерин билъъгё 

тийиш. Окутуу ёзъндё ар бир кызматкердин жеке милдетин аткаргандыгы менен банктын саясатында каралган жалпы маселердин ортосундагы ёз ара байланышты тъшъндърмёсън камтуусу зарыл.  

Ички контролдук тобокелдиги каралып жаткан учурда, банк кызматкеринин жеке сапаттарын (алсак, компетентъълъгън жана чынчылдыгын) эмес, анын ээлеген кызматын жана функционалдык милдеттерин аткаргандыгын кароо маанилъъ

7. Банкта маалыматтарды коргоону камсыз кылуу каралышы зарыл. Санкцияланбаган киръъдён же санкцияланбаган операциялардан коргоону нак акчалар менен бекитилъъчъ сейфтер, жертёлё-сактагычтар, атайы эшиктерди орнотуулар, камераларды орнотуу, кош контролдук, жетекчиликтин маалымдалышы, электрондук коргоо ж.б. ушулар сыяктуу сактоо жабдуулары камсыз кылат.  

8. Персоналдын каталарынан коргоо банк тарабынан жъргъзългён операциялар жана атайын кетирилбеген каталардын алдын алуу иштери жёнъндё отчет жъргъзъъдён улам анын так болушунан камсыз кылынышы зарыл. Коргоо ыктары ёзънё, мисалы, бухгалтердик эсепке алууда кош жазууну жъргъзъънъ, натыйжаларды кайрадан эсептёё кёз карансыздыгын, ошондой эле механикалык жабдууларды (компьютерлерди, калькуляторлорду, кассалык аппараттарды, бухгалтердик эсептёё машиналары ж.б.) колдонууну камтыйт. 

9. Эсептешъълёрдёгъ каталарды контролдоо каталарды жана аныксыздыкты ёз учурунда табуу жана алдын алуу ички аудитор тарабынан жъзёгё ашырылышы зарыл. Текшеръънън жыйынтыктары боюнча ички контролдуктун деьгээлин жогорулатуу ъчън аныкталган жетишпестиктерди жана чараларды кёрсётъъ менен банк жетекчилиги ъчън отчет тъзъълъгё тийиш.  

 

Мындан тышкары, банк жетекчилиги ички контролдук системасынын абалына баяндаманы ъзгълтъксъз жъргъзъп турууга жана зарылчылык келип чыккан учурда жогорку деьгээлдеги контролдукту камсыз кылуу ъчън тиешелъъ оьдоолорду киргизъъгё тийиш.