Долбоор 

 

 

 

 

 

 

«Кыргыз Республикасынын коммерциялык банктарынын капиталынын жетиштүүлүгүнө (шайкештигине) баа берүүнүн ички жол-жоболору жөнүндө» жобону бекитүү тууралуу  

 

 

Кыргыз Республикасынын «Кыргыз Республикасынын Улуттук банкы жөнүндө» конституциялык Мыйзамынын 5, 9 жана 64-беренелерине ылайык, Кыргыз Республикасынын Улуттук банк Башкармасы токтом кылат: 

 

1. «Кыргыз Республикасынын коммерциялык банктарынын капиталынын жетиштүүлүгүнө (шайкештигине) баа берүүнүн ички жол-жоболору жөнүндө» жобо бекитилсин (кошо тиркелет). 

2. Токтом расмий жарыяланган күндөн тартып 15 (он беш) күн өткөндөн кийин күчүнө кирет.  

3. Юридика башкармалыгы: 

- тиешелүү документтерди алган күндөн тартып 3 (үч) жумуш күнү ичинде токтомду Кыргыз Республикасынын Улуттук банкынын расмий интернет-сайтында жарыяласын;  

- расмий жарыялангандан кийин токтомду Кыргыз Республикасынын ченемдик укуктук актыларынын мамлекеттик реестринде чагылдырылышы үчүн Кыргыз Республикасынын Юстиция министрлигине жөнөтсүн. 

4. Көзөмөлдөө методологиясы башкармалыгы токтом расмий жарыялангандан кийин 3 (үч) жумуш күнү ичинде ушул токтом менен коммерциялык банктарды, «Кыргызстан банктарынын союзу» юридикалык жактар бирикмесин, Кыргыз Республикасынын Улуттук банкынын түзүмдүк бөлүмдөрүн, областтык башкармалыктарын жана Баткен областындагы өкүлчүлүгүн тааныштырсын.  

5. Токтомдун аткарылышын контролдоо Көзөмөлдөө методологиясы башкармалыгынын ишин тескөөгө алган Кыргыз Республикасынын Улуттук банк Башкармасынын мүчөсүнө жүктөлсүн. 

 

 

 

Кыргыз Республикасынын 

Улуттук банк Башкармасынын  

2024 –жылдын __- __________ 

№ _________________________ 

токтомуна тиркеме 

 

 

 

«Кыргыз Республикасынын коммерциялык банктарынын капиталынын жетиштүүлүгүнө (шайкештигине) баа берүүнүн ички жол-жоболору жөнүндө»  

жобо  

 

1-глава. Жалпы жоболор 

 

1. Ушул Жобо Кыргыз Республикасынын коммерциялык банктарынын капиталынын жетиштүүлүгүнө (шайкештигине) баа берүүнүн ички жол-жоболорун иштеп чыгуу негизин, тартибин жана жол-жоболорун аныктайт. 

Жобонун аракети банктарга, анын ичинде «ислам терезесине» ээ банктарды кошо алганда, операцияларын ислам банк иши жана каржылоо принциптерине ылайык жүзөгө ашырышкан банктарга, алар тарабынан банк операцияларын жүзөгө ашырууда колдонулуучу атайын терминологияны эске алуу менен баа берүү ишине таркатылат.  

2. Капиталдын жетиштүүлүгүнө (шайкештигине) баа берүүнүн ички жол-жоболору (мындан ары - КЖБИЖ) банктарга алар дуушарланган же дуушарланышы ыктымал болгон тобокелдиктердин деңгээлин жабуу үчүн жетиштүү болуп саналган капиталдын суммасына, түрлөрүнө туруктуу негизде баа берүү, колдоо жана бөлүштүрүү үчүн ишенимдүү, натыйжалуу жана комплекстүү стратегияларды жана процесстерди ишке киргизүүгө өбөлгө түзөт. Бул стратегиялар жана процесстер алардын толуктугун жана банк ишинин мүнөзүнө, көлөмүнө жана татаалдыгына пропорционалдуулугун камсыз кылуу көз карашында үзгүлтүксүз негизде ички баа берилип турууга тийиш.  

3. Жободо КЖБИЖнын ишенимдүү, натыйжалуу жана кеңири процесстерин иштеп чыгууда эске алуулары тийиш болгон негизги аспектилери, ошондой эле Кыргыз Республикасынын Улуттук банкы (мындан ары – Улуттук банк) ар бир банктын КЖБИЖсына көзөмөлдүк баа берүү боюнча ар жылдык процесстин алкагында баа бере турган мазмуну чагылдырылат.  

4. Ушул Жобонун ченемдерине толуктоо катары банктар ошондой эле Банктык көзөмөл боюнча Базель комитети сыяктуу эл аралык институттардын КЖБИЖга байланышкан башка басылмаларын да эске алуусу сунушталат. 

Мындан тышкары, банктар КЖБИЖга байланыштуу аларга даректелген бардык сунуш-көрсөтмөлөрдү, мисалы Улуттук банктын көзөмөлдөө процессинен келип чыккан сунуш-көрсөтмөлөрдү, ошондой эле тобокелдиктерди жана контролдукту тиешелүү тескөөгө тиешелүү сунуш-көрсөтмөлөрдү эске алуулары тийиш. 

 

II-глава. Колдонулган терминдер жана аныктамалар 

 

5. Бул Жободо Кыргыз Республикасынын төмөнкү ченемдик укуктук актыларында каралган аныктамалар колдонулат: 

1) Кыргыз Республикасынын 2022-жылдын 11-августундагы № 93 «Банктар жана банк иши жөнүндө» Мыйзамы (мындан ары – Банктар жөнүндө Мыйзам); 

2) Улуттук банк Башкармасынын 2022-жылдын 12-октябрындагы № 2022-П-12/63-1-(НПА) Кыргыз Республикасынын коммерциялык банктарынын капиталынын жетиштүүлүгү (шайкештиги) стандарттарын аныктоо боюнча  нускоо (мындан ары - Капиталдын жетиштүүлүгү боюнча нускоо); 

3) Улуттук банк Башкармасынын 2017-жылдын 15-июнундагы № 2017-П-12/25-8-(НПА) токтому менен бекитилген «Кыргыз Республикасынын банктарында тобокелдиктерди тескөө боюнча минималдуу талаптар жөнүндө» жобо (мындан ары -Тобокелдиктерди тескөө боюнча жобо). 

6. Жобонун максаттары үчүн төмөнкү түшүнүктөр колдонулат: 

1) Кошумча капитал – Капиталдын жетиштүүлүгү боюнча нускоонун 17-пунктунда көрсөтүлгөн, Биринчи деңгээлдеги кошумча капитал; 

2) Тобокелдикти кабыл алуу мүмкүнчүлүгү жөнүндө ички документти Тобокелдикти тескөө боюнча жободо көрсөтүлгөн мааниде түшүнүүгө болот; 

3) Базалык капитал – Капиталдын жетиштүүлүгү боюнча нускоонун 16-пунктунда каралган, Биринчи деңгээлдеги Базалык капитал; 

4) Бизнес-пландар – Банктар жөнүндө Мыйзамдын 25-беренесине ылайык банктын стратегияларына жана анын иш чөйрөсүнө тиешелүү пландар; 

5) Капиталды бөлүштүрүү- Банк дуушар болгон конкреттүү тобокелдик деңгээлин эске алуу менен капиталдын белгилүү суммасын тобокелдиктин белгилүү бир түрүнө (мисалы, кредиттик, опеарциялык ж.б.) бөлүү процесси.  

Капиталды бөлүштүрүү Капиталдын жетиштүүлүгү боюнча нускоодо көрсөтүлгөн тобокелдиктерди (кредиттик тобокелдик жана операциялык тобокелдик) жана Капиталдын жетиштүүлүгү боюнча нускоодо каралбаган башка тобокелдиктерди (рынок тобокелдиги, кредиттик концентрациялануу тобокелдиги жана башка тобокелдиктер) камтыйт; 

6) Биринчи деңгээлдеги капитал же өздүк капитал – Капиталдын жетиштүүлүгү боюнча нускоонун 15-пунктунда көрсөтүлгөн Биринчи деңгээлдеги капитал; 

7) Капиталды пландаштыруу- банктын бизнес-планына толук шайкештигин камсыз кылууга өбөлгө түзгөн, банктын капиталынын келечегине жана капиталга карата талаптарга баа берүү аркылуу белгилүү бир мөөнөткө (эреже катары 3 жылга) банктын капиталынын жетиштүүлүгү (шайкештиги) коэффициенттерин болжолдоо; 

8) Капитал боюнча максаттуу көрсөткүчтөр – банк тарабынан анын капиталынын жетиштүүлүгүнө байланыштуу индикаторлор боюнча (Базалык капиталынын жетиштүүлүгү (шайкештиги) коэффициенттери, суммардык капиталынын жетиштүүлүгү (шайкештиги) ж.б.) тобокелдикти кабыл алуу мүмкүнчүлүгүнүн деңгээли жөнүндө анын ички документинин алкагында белгиленген, ар кандай лимиттер (максаты, алдын ала эскертүү индикатору же лимит сыяктуу); 

9) Негизги иш багыттары – банктын маанилүү киреше булактарын, пайдасын же адатта рынокко, инвесторлорго ж.б. маалымат берүү үчүн колдонулган, сегменттерге байланыштуу франшиза наркын түшүндүргөн иш багыттары; 

10) Капиталдын ички моделдери – банк ичинде иштелип чыккан жана аларга карата Капиталдын жетиштүүлүгү боюнча нускоого ылайык талаптар белгиленген тобокелдиктерге жана Капиталдын жетиштүүлүгү боюнча нускоодо каралбаган башка тобокелдиктерге сандык баа берүү үчүн колдонулган методологиялар; 

11) Мүнөздүү тобокелдик – банктын ишине, продукттарына жана кызматтарына мүнөздүү тобокелдик деңгээли. Банктын тобокелдикке дуушарлануусунан жана күндөлүк жана келечектеги окуяларга байланыштуу келип чыккан белгисиздиктен улам олуттуу чыгаша тартуу ыктымалдуулугу. Бул контексте «олуттуу чыгашалар» деген терминге Банктардын биринчи деңгээлдеги капиталынын 5% наркынан ашкан чыгашалардын суммасы кирет; 

 

12) Капиталга ички талаптар - Капиталдын жетиштүүлүгү боюнча нускоодогу талаптар каралган тобокелдиктердин (кредиттик тобокелдик жана операциялык тобокелдик) жана Капиталдын жетиштүүлүгү боюнча нускоодо каралбаган тобокелдиктердин (мисалы, кредиттик концентрациялануу тобокелдиги, рынок тобокелдиги ж.б.) ордун жабуу үчүн банктын капиталдагы эсептелген ички лимиттери; 

13) Кошумча буфердик резерв – банк капиталга карата ашыкча минималдуу талаптарды кармап калууга даяр болгон капиталдын жана «капитал буферинин» индексинин суммасы: «Кошумча буфердик резервдин суммасы» (а) тобокелдик буфери; (б) тобокелдикти кабыл алуу мүмкүнчүлүгү; (в) капиталга карата минималдуу талаптар; (г) банктын дивиденддерин төлөө саясаты ж.б сыяктуу факторлорду эске алуу менен аныкталат; 

14) Олуттуу тобокелдиктер – банктын капиталын азайтышы мүмкүн болгон, олуттуу чыгашага алып келе турган, банктын дуушарланышы мүмкүн болгон тобокелдиктер. Банктар олуттуулугун белгилөө максатында алардын мындай тобокелдикке дуушарлануусу банктын Биринчи деңгээлдеги капиталынын наркынын 5% барабар же андан жогору болсо, тобокелдикти олуттуу деп эсептөөгө тийиш; 

15) Капиталга карата минималду талаптар – банк Улуттук банктын ченемдик укуктук актыларына ылайык сактоого тийиш болгон өздүк капиталдын минималдуу өлчөмү жана капиталынын жетиштүүлүк (шайкештик) ченеми;  

16) Пропорционалдуулук принциби банктын системалуу маанилүүлүгүн, анын ишинин татаалдыгын, бизнес-моделин жана өлчөмүн кошо алганда, ушул Жобону ишке ашырууда таянууга боло турган негизги принциптерине кирет; 

17) Тобокелдикти кабыл алуу мүмкүнчүлүгү Тобокелдикти тескөө боюнча жободо аныкталган мааниде түшүнүүгө болот.  

18) Тобокелдиктерге баа берүү –бул процесске ылайык банк өзүнүн олуттуу тобокелдиктеринин мүнөздүү тобокелдигин өлчөйт жана бул тобокелдиктердин ар бирин ал дуушар болгон тобокелдиктин деңгээлинин жана тобокелдиктерди тескөөнүн жана аларды контролдоонун тиешелүү системаларынын шайкештигинин негизинде жекече классификациялайт; 

19) Тобокелдик факторлору- банк дуушарланган же дуушарланышы мүмкүн болгон, тобокелдиктердин олуттуулугуна таасирин тийгизиши мүмкүн болгон факторлор. Тобокелдик факторлору сандык же сапаттык болушу мүмкүн; 

20) Тобокелдик деңгээли – банктын олуттуу тобокелдиктерге дуушар болушунун жыйындысынын жана тобокелдиктерди тескөө жана аларды контролдоо системаларынын шайкештигинин негизинде банк тарабынан анын тобокелдиктерине карата жүргүзүлгөн төрт баллдык шкала боюнча баа берүүсүнүн натыйжасы;  

21) Тобокелдиктерди идентификациялоо – үзгүлтүксүз процесс, мунун жүрүшүндө банк өз ишин жүзөгө ашырууда дуушарланган, бардык олуттуу тобокелдиктерди аныктайт;  

22) Тобокелдиктер боюнча лимиттерди Тобокелдиктерди тескөө боюнча жободо аныкталган мааниде түшүнүүдө болот; 

23) Таза тобокелдик – мүнөздүү тобокелдик деңгээлин жана тобокелдиктерди тескөө жана контролдоо сапатын эске алуу менен банктын анын олуттуу тобокелдиктерине комплекстүү баа берүүсү; 

24) Экинчи деңгээлдеги капитал - Капиталдын жетиштүүлүгү боюнча нускоонун 19-пунктунда каралган, Экинчи деңгээлдеги капитал; 

25) Таза суммардык капитал - Капиталдын жетиштүүлүгү боюнча нускоонун 6-пунктунун (а) пунктчасына ылайык Биринчи деңгээлдеги капиталдын жана Экинчи деңгээлдеги капиталдын суммасы; 

26) Банк портфелиндеги пайыздык чен тобокелдиги – банк портфели менен банк операцияларын жүргүзүүгө байланыштуу келип чыккан тобокелдик; 

27) Таза тобокелдик актив (ЧРА) – потенциалдуу жоготуулардын жана чыгым тартуулардын ордун жабуу үчүн каралган атайын резервди минуска чыгаруу менен тобокелдик деңгээли боюнча салмактанып алынган баланстык активдердин жана баланстан тышкаркы милдеттенмелердин суммасы. 

 

 

III-глава. Капиталдын жетиштүүлүгүнө (шайкештигине) баа берүүнүн ички жол-жоболору боюнча талаптар 

 

7. Банктар КЖБИЖ боюнча ишенимдүү, натыйжалуу жана комплекстүү отчётту төмөнкү критерийлерге ылайык жыл сайын иштеп чыгууга тийиш: 

1) отчёт банктар тарабынан жыл сайын жаңыланып жана 31-майга чейин Улуттук банкка берилип турууга тийиш; 

2) отчёт өткөн жылдын 31-декабрына карата абал боюнча маалыматтарга тиешелүү болууга тийиш; 

3) отчётто ушул Жобонун IV-главасынын 1-параграфында талап кылынган маалымат камтылууга тийиш; 

4) отчёт Улуттук банкка берилгенге чейин банктын Директорлор кеңеши тарабынан баа берилип, бекитилүүгө тийиш. 

8. Банк өз ишинде КЖБИЖнын жайылтылышына өз алдынча жооп берет, алар банктын белгилүү бир жагдайларына (б.а. банктын бизнес моделине, олуттуу тобокелдиктерге, капиталга карата талаптарга, стресс-тестирлөө сценарийлерин аныктоодо банктын потенциалдуу чабалдыгына ж.б.) жооп берүүгө тийиш.  

КЖБИЖга баа берүүдө Улуттук банк ар бир банктын жеке жагдайларын эске алат.  

9. Банк анын КЖБИЖсы кеңири берилип, банк дуушарланган бардык олуттуу тобокелдиктер камтылышын жана анын ишинин мүнөзүнө, масштабына жана татаалдыгына шайкеш келишин камсыз кылууга тийиш. 

10. Банктын ички аудит кызматы КЖБИЖ боюнча отчёттун каралышын өзүнүн аудит боюнча жылдык планына киргизүүгө тийиш. Ал банктын Директорлор кеңеши бекиткенге чейин каралуусу зарыл.  

11. Улуттук банк КЖБИЖ боюнча банктын отчётун банктарга тобокелдикти аныктоого багытталган көзөмөлдүктүн ажырагыс бөлүгү катары баалайт. 

 

IV-глава. Капиталдын жетиштүүлүгүнө (шайкештигине) баа берүүнүн ички жол-жоболору боючна отчётко карата талаптар 

 

§ 1. КЖБИЖ боюнча отчёттун мазмуну 

 

12. Банктар ушул Жобонун 11-пунктуна ылайык даярдоого тийиш болгон КЖБИЖ боюнча отчёт, кеминде төмөнкүлөрдү камтууга тийиш: 

 

1) Жетекчилик үчүн резюме; 

2) Жалпы маалымат; 

3) Бизнес-модель жана стратегия; 

4) КЖБИЖ алкагында тобокелдиктерди тескөөнү уюштуруу; 

5) Тобокелдиктерди аныктоо;  

6) Тобокелдиктерди баалоо;  

7) Тобокелдикти кабыл алуу мүмкүнчүлүгү;  

8) Капиталга карата ички талаптар; 

9) Капиталды пландаштыруу; 

10) Стресс-тестирлөө; 

11) Жана башка жоболор. 

 

13. Буга чейинки пунктта берилген главаларды толтурууда банктар ушул Жобонун 15-36-пункттарында каралган маалыматтарды көрсөтүүгө тийиш. 

14. Банктар ушул Жобого карата 1-тиркемде келтирилген КЖБИЖ боюнча отчётко таянууга тийиш. 

 

§ 2. Жетекчилик үчүн резюме  

 

15. Банк жетекчилик үчүн резюмеде КЖБИЖ боюнча отчёттун негизги элементтерине окулушу жеңил жана түшүнүктүү түрдө толук түшүндүрмө берилишин камсыз кылуусу зарыл. Жетекчилик үчүн резюмеде банк төмөнкүлөрдү көрсөтүүсү зарыл: 

1) банктын капиталы боюнча кийинки 12 ай үчүн максаттуу мааниси. Банк Биринчи деңгээлдеги Базалык капитал жана таза суммардык капитал көз карашынан алганда жок дегенде капитал боюнча өзүнүн максаттуу көрсөткүчтөрүн көрсөтүүсү зарыл; 

2) банктын бизнес-модели жана күндөлүк финансылык абалы; 

3) Тобокелдиктерди тескөө боюнча жободо аныкталган стратегиялык деңгээлди жана макродеңгээлди кошо алганда, тобокелдиктерди тескөө системасын уюштуруу; 

4) банктын олуттуу тобокелдиги жана өзүнө-өзү баа берүүнүн натыйжалары боюнча таза тобокелдикке баа берүү; 

5) банктын тобокелдикти кабыл алуу мүмкүнчүлүгү, анын ичинде тобокелдиктер боюнча лимиттер; 

6) банктын капитал боюнча ички талаптары; 

7) капиталды пландаштырууда капиталдын жетиштүүлүгү (шайкештиги) боюнча болжолдуу коэффициенттер; 

8) КЖБИЖ алкагында жүргүзүлгөн, банктын ички стресс-тестирлөөсүнүн натыйжалары; 

9) КЖБИЖ процессинин негизинде банк тарабынан кабыл алынган, капитал боюнча чечимдер;  

10) КЖБИЖ боюнча отчёттун жетиштүүлүгүнө, анын ичинде чабал жактарына жана кемчиликтерине өзүнө-өзү баа берүүлөрүн кыскача чагылдыруу, ошондой эле КЖБИЖны жакшыртуу планы жана бул планды ишке ашыруу мөөнөтү.  

 

§ 3. Жалпы маалымат 

 

16. Банк өзү тууралуу негизги жана жалпы маалыматты жана КЖБИЖ боюнча отчётту, анын ичинде төмөнкү маалыматтарды сунуштоого тийиш: 

1) КЖБИЖ боюнча отчётту түзүү үчүн жооптуу адамдын же адамдардын же КЖБИЖ боюнча отчёттун Улуттук банкка берилишине жооптуу адамдардын аты-жөнү, уюштуруу бөлүмү же бөлүмү; 

2) байланыш маалыматтары (б.а телефону, факсы, электрондук почта дареги ж.б); 

3) КЖБИЖ боюнча отчётко байланыштуу маалыматтар (отчёттук мезгил, отчёт түзүлгөн дата, акыркы жаңыртылган дата, Директорлор кеңеши тарабынан каралган жана бекитилген дата, маалымат жеке же консолидацияланган негизде берилгенби); 

4) КЖБИЖ боюнча отчёттун түзүлүшү үчүн жооптуу адамдын жана/же адамдардын кол тамгасы. 

 

§ 4. Бизнес-модель жана стратегия 

 

17. Банк КЖБИЖ боюнча отчётко төмөнкү аспектилер камтылышын контролдоого тийиш: 

1) банктын күндөлүк бизнес-моделин, анын ичинде негизги иш багыттарын, рынокторду, географиялык аймагын жана продукттарын чагылдыруу; 

2) Директорлор кеңеши тарабынан бекитилген, отчёттук күнгө карата күчүндө болгон бизнес-пландын кыскача берилиши; 

3) күндөлүк бизнес-моделде же базалык иште күтүлүп жаткан кайсы болбосун олуттуу өзгөрүүлөр (анын ичинде операциялык өзгөрүүлөр (мисалы, ИТ-инфраструктурасында) же тобокелдиктерди тескөөнү уюштуруудагы проблемалар); 

4) негизги иш багыттары жана рыноктор боюнча негизги финансылык параметрлерди болжолдоолор. Негизги иш багыттары, рыноктор жана туунду компаниялар боюнча бөлүштүрүлгөн негизги киреше булактарын жана сарптоолорду кошуу зарыл.  

18. Банк ушул Жобонун 17-пунктунда көрсөтүлгөн маалыматты Банктар жөнүндө Мыйзамдын 25-беренесине ылайык Улуттук банкка берилүүчү өзүнүн күндөлүк бизнес-планына кайчылаш шилтеме келтирүү менен киргизе алат.  

 

§ 5. КЖБИЖ алкагында тобокелдиктерди тескөөнү уюштуруу 

 

19. Банктын Директорлор кеңеши: 

1) КЖБИЖнын ишке ашырылышы үчүн жалпы жоопкерчиликтүү болот. Бул максаттар үчүн Директорлор кеңеши ушул Жобонун 7-пунктунун 4-пунктчасына ылайык КЖБИЖ боюнча отчётко баа берет жана бекитет; 

2) КЖБИЖ алкагында тобокелдиктерди тескөөнүн уюштурулушу үчүн жооптуу, анда КЖБИЖ боюнча отчётту даярдоодо функциялар менен милдеттер так бөлүштүрүлөт. Банктын Директорлор кеңеши КЖБИЖ өзүнчө ички документти бекитет, анда КЖБИЖ боюнча отчётту даярдоо тартиби, методикасы жөнгө салынган, ошондой эле отчётту даярдоодо банктын бөлүмдөрүнүн функциясы жана милдеттери бөлүштүрүлгөн;  

3) Банктын капиталынын жетиштүүлүгү, анын негизги күчтүү жана чабал жактары, КЖБИЖ боюнча негизги кирген жана чыккан маалыматтар, КЖБИЖнын негизин түзгөн параметрлер жана процесстер жана КЖБИЖнын банктын бизнес-планына шайкештиги (тобокелдикти эске алуу менен салмактанып алынган резервдер, дивиденддер, пайда, активдер ж.б.); 

20. Банк Башкармасы КЖБИЖны банктын тобокелдиктерди тескөө системасына киргизүү менен макулдашат жана ишке ашырат. 

21. КЖБИЖ банктын тобокелдиктерди тескөө жана чечимдерди кабыл алуу системасынын ажырагыс бөлүгү болуп саналгандыктан, банк: 

а) КЖБИЖга байланыштуу натыйжаларды (тобокелдиктердин кыйла өрчүшү, негизги көрсөткүчтөр ж.б.) тиешелүү мезгилдүүлүгү менен ички башкаруу отчётуна интеграциялоого; 

б) КЖБИЖ натыйжаларын чечимдерди кабыл алуу процессинде, анын ичинде төмөнкү учурларда колдонууга тийиш:  

- банктын капиталынын максаттуу көрсөткүчтөрүн белгилөөдө; 

- банктын капиталы боюнча дивиденддерди төлөө, кредит портфелин көбөйтүү же жаңы капитал тартуу сыяктуу чечимдерди кабыл алуу; 

- пайданы тобокелдиктерди эске алуу менен корректировкалоону гарантиялоо үчүн капиталды иш багыттары, продукттар же кардарлар боюнча бөлүштүрүү тууралуу чечим кабыл алуу. 

22. КЖБИЖ туруктуу негизде ички текшерүүдөн өтүп турат. Банктын ички аудит кызматы ушул Жобонун 10-пунктуна ылайык КЖБИЖны текшерип турат. 

 

§ 6. Тобокелдиктерди аныктоо 

 

23. Банк өз ишин жүзөгө ашырууда дуушарлануучу бардык олуттуу  

тобокелдиктерди үзгүлтүксүз негизде аныктап турууга тийиш. Бул үчүн, КЖБИЖда төмөнкү элементтер камтылышы керек: 

1) өз ишин жүзөгө ашырууда банк дуушарланган тобокелдиктерди аныктоодо, банктар Тобокелдиктерди тескөө боюнча жободо берилген тобокелдиктердин тизмегине жана аныктамаларына таянышат, атап айтканда: 

а) кредиттик тобокелдик; 

б) ликвиддүүлүк тобокелдиги; 

в) рыноктук тобокелдик, ага төмөнкүлөр кирет: 

- баа тобокелдиги; 

- пайыздык тобокелдик; 

- валюталык тобокелдик; 

г) өлкө тобокелдиги, анын ичинде трансферттик тобокелдик жана суверендик тобокелдик; 

д) операциялык тобокелдик; 

е) аброй жоготуу тобокелдиги; 

ж) комплаенс тобокелдиги. 

2) тобокелдиктердин классификациясы банк күнүмдүк ишинде дуушарланган 

тобокелдиктердин бардык түрлөрүн, анын ичинде сандык баа берүү кыйла татаал (аброй жоготуу тобокелдиги, комплаенс тобокелдиги ж.б.) болгондорду камтышы керек. Учурдагы тобокелдиктерден тышкары, банк капиталдын жетиштүүлүгү боюнча келечектеги баа берүүлөрүндө өз стратегияларын ишке ашыруудан же анын операциялык чөйрөсүндөгү тиешелүү өзгөрүүлөрдөн келип чыгышы мүмкүн болгон тобокелдиктерди (мисалы, климаттын өзгөрүшүнө байланыштуу тобокелдиктер; крипта валюталык активдерге байланыштуу тобокелдиктер ж.б.) да эске алууга тийиш; 

3) банк тигил же бул тобокелдикти олуттуу деп эсептебеген себептерди көрсөтүү менен толук негиздеме берүүгө милдеттүү (мисалы, мүмкүн болуучу жоготуулар банктын Биринчи деңгээлдеги капиталынын 5% ашпайт ж.б.). 

 

§ 7. Тобокелдиктерге баа берүү 

 

24. Банк дуушар болгон олуттуу тобокелдиктерди аныктагандан кийин, ал тобокелдиктерге баа бериши керек. Мындай баа берүүдө банк төмөнкү талаптарды аткарууга тийиш: 

1) мүмкүн болгон төрт деңгээлди (1 (төмөн), 2 (алгылыктуу), 3 (олуттуу) жана 4 (жогорку)) колдонуу менен банк дуушар болгон бардык олуттуу тобокелдиктердин мүнөздүү тобокелдигине баа берүү. «Мүнөздүү тобокелдик деңгээли» кайсы бир каражаттын жана контролдоо методунун жоктугунда тобокелдикке дуушар болуу катары каралууга тийиш: 

а) жогорку (4): банктын учурдагы жана келечектеги потенциалдуу окуяларга байланыштуу таасирдин жана белгисиздиктин натыйжасында келип чыккан чыгымдары банктын капиталы менен жабылбай калуу (банктын банкроттугу) ыктымалдыгы жогору; 

б) олуттуу (3): банктын учурдагы жана келечектеги потенциалдуу окуяларга байланыштуу таасирдин жана белгисиздиктин натыйжасында келип чыккан чыгымдары банктын капиталы менен жабылбай калуу (банктын банкроттугу) ыктымалдыгы олуттуу;  

в) алгылыктуу (2): банктын учурдагы жана келечектеги потенциалдуу окуяларга байланыштуу таасирдин жана белгисиздиктин натыйжасында келип чыккан чыгымдары банктын капиталы менен жабылбай калуу (банктын банкроттугу) ыктымалдыгы алгылыктуу; 

г) төмөн (1): банктын учурдагы жана келечектеги потенциалдуу окуяларга байланыштуу таасирдин жана белгисиздиктин натыйжасында келип чыккан чыгымдары банктын капиталы менен жабылбай калуу (банктын банкроттугу) ыктымалдыгы төмөн. 

2) банк өзүнүн тобокелдиктерине баа берүүнү сандык жана сапаттык критерийлердин негизинде негиздөөгө тийиш. Сандык критерийлерге финансылык көрсөткүчтөр, банктын капиталын бөлүштүрүү, ички стресс-тесттердин натыйжалары же колдонулуучу башка тиешелүү маалымат камтылышы мүмкүн. Сапаттуу маалымат банктын тобокелдик деңгээлин аныктаган негизги факторлордун толук түшүндүрмөсүн камтышы мүмкүн; 

3) банк тобокелдиктин көбөйүп жаткандыгын, туруктуу же азаюуусун көрсөтүү менен өзүнүн олуттуу тобокелдиктеринин тенденциясын (багытын) аныктоого тийиш; 

4) банк өзүнүн таза тобокелдигин аныктоого тийиш. Таза тобокелдик тобокелдик деңгээлин жана тобокелдикти тескөө жана контролдоо сапатын (мындан ары- ТКС) колдонуу менен банктын олуттуу тобокелдигине байланыштуу мүнөздүү тобокелдигин топтоонун натыйжасы болуп саналат. 

25. Банктын олуттуу тобокелдигин тескөө жана контролдоо сапатына баа берүү төмөнкүчө классификацияланууга тийиш: тескөө сапаты начар (4), шайкеш эмес (3), шайкеш (2) жана күчтүү (1):  

1) начар: ТКС мүнөздөмөсү олуттуу деңгээлде банктын тобокелдиктеринин мүнөзүн, көлөмүн, татаалдыгын жана профилин эске алганда зарыл деп эсептелгенге шайкеш келбейт; 

2) жетишсиз: ТКС мүнөздөмөсү айрым олуттуу аспектилерде банктын тобокелдиктеринин мүнөзүн, көлөмүн, татаалдыгын жана профилин эске алганда зарыл деп эсептелгенге шайкеш келбейт. ТКС механизмдеринин мүнөздөмөсү жана/же өндүрүмдүүлүгү тиешелүү тармактык тажрыйбага дал келбейт, бирок жакшыртууга муктаж болгон тармактар өз убагында тиешелүүү чаралар көрүлсө, пруденциалдык кооптонуу жараткыдай олуттуу деле болуп саналбайт; 

3) жетиштүү: ТКС мүнөздөмөсү айрым олуттуу аспектилерде банктын тобокелдиктеринин мүнөзүн, көлөмүн, татаалдыгын жана профилин эске алганда зарыл деп эсептелгенге шайкеш келет. ТКС бир аз кемчиликтери болсо да, өзүнүн натыйжалуулугун жана талаптарга жооп бере тургандыгын далилдеди. ТКС механизмдеринин мүнөздөмөлөрү жана жайылтуу натыйжалары алдыңкы тармактык тажрыйбага шайкеш келет; 

4) күчтүү: ТКС мүнөздөмөсү (саясаттары жана стратегиялары, процесстери жана жол-жоболору, контролдоо каражаттары жана персонал) банктын тобокелдиктеринин мүнөзүн, көлөмүн, татаалдыгын жана профилин эске алганда зарыл деп эсептелген көрсөткүчтөн ашкан. ТКС механизмдеринин мүнөздөмөлөрү жана жайылтуу натыйжалары текшерилген тармактык стандарттардын натыйжаларынан жогору болгон.  

 

§ 8. Тобокелдикти кабыл алуу мүмкүнчүлүгү  

 

26. Банк КЖБИЖ менен тыгыз байланышта болууга тийиш болгон тобокелдикти кабыл алуу мүмкүнчүлүгүнүн деңгээли жөнүндө ички документ аркылуу өзүнүн тобокелдикти кабыл алуу мүмкүнчүлүгүн аныктоосу зарыл. КЖБИЖ алкагында банк төмөнкүлөрдү ишке ашырууга тийиш: 

1) банк өз иши үчүн жетиштүү деп санаган капитал деңгээлин аныктоо, мында кеминде төмөнкү аспектилерге көңүл бурат: 

а) банктын таза тобокелдиги; 

б) капиталга минималдуу талаптар; 

в) «капитал буфери» индекси; 

г) КЖБИЖ боюнча документтерге ылайык эсептелген, капиталга карата ички талаптар; 

д) банк өзүнүн капиталга карата минималдуу талаптарынан жана «капитал буфери» индексинен ашыкча колдоого даяр болгон, кошумча буфердик резерв; 

е) жеткиликтүү чаралар, булардын жардамы менен банк финансылык чыңдоо планына ылайык капитал түзө алат; 

ж) банктардын КЖБИЖга ылайык жүргүзүлгөн стресс-тесттердин натыйжалары; 

з) банктын капитал боюнча пландарында аныкталган капиталдагы потенциалдуу муктаждыктар; 

и) дивиденддерди төлөө саясаты.  

2) тобокелдикти кабыл алуу мүмкүнчүлүгү деңгээлин жана аныкталган олуттуу тобокелдиктер үчүн белгиленген лимиттерди, ошондой эле мындай лимиттерди актуалдуу абалда кармап туруу үчүн колдонулган убакыт горизонтторун жана процесстерин чагылдыруу. Банк тобокелдикти кабыл алуу мүмкүнчүлүгү боюнча ички документтин аныктоонуна негиздеме берүүгө тийиш. Көзөмөл органдары банктын өзү тарабынан белгиленген чектүү маанилерди түшүнгүдөй кыйла жеткиликтүү (өзүнүн мурунку тажрыйбасын, банк секторунун учурдагы деңгээлин, анын бизнес-стратегиясында каралган максаттарды ж.б.) түшүндүрмө берээри күтүлүүдө.  

3) тобокелдикти кабыл алуу мүмкүнчүлүгү банктын тобокелдиктерин камтууга тийиш, эгер алар олуттуу (операциялык тобокелдик, аброй жоготуу тобокелдиги ж.б.) деп таанылса. 

27. Банк бизнес-пландарда тобокелдикти кабыл алуу мүмкүнчүлүгүнө кайчылаш шилтеме келтире алат. Бул учурда банк анын бардык олуттуу тобокелдиктери тобокелдикти кабыл алуу мүмкүнчүлүгүндө канчалык каралгандыгын тастыктоосу зарыл. 

 

§ 9. Капиталга ички талаптар 

 

28. Банкта Капиталдын жетиштүүлүгү боюнча талаптарды эске алуу менен ички ыкма каралууга тийиш, ага ылайык банк чыгаша алып келе турган жана банктын капиталынын өлчөмүнүн төмөндөөсүнө таасирин тийгизе турган бардык олуттуу тобокелдиктерди аныктоого жана сандык баа берүүгө тийиш.  

29. Банктар Капиталдын жетиштүүлүгү боюнча нускоого ылайык (кредиттик жана операциялык тобокелдик) капиталдын жетиштүүлүгүн эсептөөгө камтылган тобокелдиктерге жана Капиталдын жетиштүүлүгү боюнча нускоодо талаптар каралбаган олуттуу тобокелдиктер үчүн (мисалы, кредиттик концентрациялануу тобокелдиги, банк портфелиндеги пайыздык чен тобокелдиги, комплаенс-тобокелдик ж.б.) капиталга карата өзүнүн ички талаптарын аныктоого тийиш. Мында банк төмөнкүлөргө милдеттүү: 

1) тобокелдиктерге карата төмөнкү ыкмалардын кайсынысы болбосун колдонуу: 

а) Капиталдын жетиштүүлүгү боюнча нускоодо каралган талаптарды, ошол эле учурда мындай талаптар менен жабуу жетишсиз болгон тобокелдиктер менен толуктоо аркылуу; 

б) капиталга карата ички талаптарга баа берүү үчүн өзүнүн ички моделдерин колдонуу менен жеке башкаруу ыкмасы. Мында бул ыкма банктын капиталын башкаруунун ички процесстерине (б.а. капиталды бөлүштүрүү, баа түзүү, кредиттик тобокелдиктин андеррайтинги ж.б.у.с.) интеграцияланууга тийиш. 

2) аларга карата Капиталдын жетиштүүлүгү боюнча нускоодо талаптар каралбаган тобокелдиктер боюнча банк төмөнкүлөргө милдеттүү: 

а) кредиттин концентрациялануу тобокелдигин эске алуу менен капиталды баалоо жана бөлүштүрүү. Банк, жок дегенде, жеке жана тармактык концентрация тобокелдигин жабууга тийиш. Ушул Жобонун 2-тиркемесинде банктарга кредиттик концентрациялануу тобокелдигин жабуу үчүн капиталды бөлүштүрүүдө таяна турган стандартташтырылган ыкмалар сунушталат; 

б) банктык портфелдеги пайыздык чен тобокелдигине дуушарланууңузга баа берүү жана бул тобокелдикти жабуу үчүн капиталды бөлүштүрүү; 

в) бизнес тобокелдигине дуушарланууңузга баа берүү жана бул тобокелдикти жабуу үчүн капиталды бөлүштүрүү; 

г) комплаенс тобокелдигине дуушарланууңузга баа берүү жана бул тобокелдикти жабуу үчүн капиталды бөлүштүрүү; 

д) рыноктук тобокелдигине дуушарланууңузга баа берүү жана бул тобокелдикти жабуу үчүн капиталды бөлүштүрүү; 

е) башка олуттуу тобокелдиктерге дуушарланууңузга баа берүү; 

ж) банк башка олуттуу тобокелдиктерди жабуу үчүн өзүнүн ички капиталына сандык баа берүү мүмкүнчүлүгү болбогон учурларда, ал тобокелдиктер үчүн каралган капиталынын 5 пайызынан 15 пайызына чейинки бөлүгүн бөлүштүрүүгө милдеттүү, алар Капиталдын жетиштүүлүгү боюнча нускоого ылайык эсептелет.  

30. Капиталга карата ички талаптарды эсептөөдө банк төмөнкүлөрдү ишке ашырууга тийиш эмес: 

1) ликвиддүүлүк жана каржылоо тобокелдиктери үчүн капиталга кайсы болбосун  

ички талаптарды сандык аныктоо, анткени бул тобокелдиктер капитал менен жабылууга тийиш эмес; 

2) капиталга карата ички талаптарды Капиталдын жетиштүүлүгү боюнча нускоого ылайык эсептелген капиталга карата минималдуу талаптардан төмөн белгилөөгө; 

3) банк толук түшүнбөгөн, ошондуктан өзүнүн ички тобокелдиктерин тескөө жана чечимдерди кабыл алуу үчүн колдонулбаган тобокелдиктерге сандык баа берүүнүн татаал методологиясын ишке ашырууга. 

Банк таза тобокелдикти баалоону эске алуу менен методологиялардын шайкештигин көрсөтүүгө тийиш. 

31. Банктар КЖБИЖ боюнча отчётуна ушул параграфта каралган главаны, анын ичинде төмөнкүлөрдү камтууга тийиш: 

1) төмөнкүлөрдү салыштыруу же алардын шайкештиги: 

а) ушул Жобонун 23-пунктуна ылайык олуттуу тобокелдиктерди аныктоо; 

б) ушул Жобонун 24 жана 25-пункттарына ылайык бул олуттуу тобокелдиктерге баа берүү; ошондой эле  

в) тобокелдиктерди жабуу үчүн бөлүнгөн капиталга талаптар. 

2) стратегиялык жана ыкчам пландоодо, ошондой эле тобокелдикти кабыл алуу мүмкүнчүлүгүн белгилөөдө капиталдын шайкештигине ички баа берүүнүн натыйжаларын жана көрсөткүчтөрүн пайдалануу. 

 

§ 10. Капиталды пландаштыруу 

 

32. Банк өзүнүн капиталынын шайкештик коэффициенттерин болжолдоо, банктын капиталына жана капиталга карата талаптарына баа берүү, ошондой эле анын банктын бизнес-пландарына толук шайкештигин камсыз кылуу жана банктын капиталынын максаттуу көрсөткүчтөрү тууралуу маалымдоо жолу менен капитал боюнча өз планын иштеп чыгууга тийиш. 

33. Ушул Жобонун мурунку пунктунда көрсөтүлгөн капитал боюнча пландарды иштеп чыгууда банк төмөнкүлөрдү ишке ашырууга тийиш: 

1) Банктар жөнүндө Мыйзамдын 25-беренесинин 4-бөлүгүнүн 1-пунктуна ылайык банктын бизнес-планындагыдай эле макроэкономикалык сценарийди, анын ичинде банк иштей турган рынок сегментинин реалдуу экономикалык шарттарын эске алуу менен жүргүзүлгөн эсептөөлөрдү жана болжолдоолорду негиз катары алууга;  

2) финансылык болжолдоолорду бизнес-планга ылайык колдонууга, аларды зарыл болгон учурда, пруденциалдык эрежелерди (мисалы, резервдик талаптарды) колдонуу аркылуу оңдоого; 

3) үч жылдык мезгил үчүн банктын капиталынын, тобокелдикти эске алуу менен өлчөнгөн активдеринин жана капиталдын жетиштүүлүгүнө талаптардын күтүлүп жаткан өзгөрүүсүнө баа берүүгө; 

4) банк болжолдонгон мезгил ичинде ишке ашырууну пландаштырып жаткан капиталга байланыштуу иш-аракеттерге баа берүүгө жана санын аныктоого, анын ичинде: 

а) бөлүштүрүлбөгөн пайда жана дивиденддерди төлөө; 

б) субординацияланган карызды тартуу, акцияларды же Биринчи даражадагы капиталдын инструменттердин чыгаруу аркылуу өздүк каражаттарды көбөйтүү; 

в) активдерди же финансылык үлүштөрүн сатуу; 

г) тиешелүү учурларда ченемдик укуктук базадагы жана бухгалтердик эсепке алуу системасындагы алдыдагы өзгөрүүлөрдүн таасири. 

5) капитал боюнча план ишенимдүү, актуалдуу жана банктын бизнес-планына жана стратегиялык планына, тобокелдикти кабыл алуу мүмкүнчүлүгүнө жана капиталдык ресурстарга толук шайкеш келишин камсыз кылуу зарыл. 

 

§ 11. Стресс-тестирлөө 

 

34. Банктар келечекте банктын капиталынын жетиштүүлүгүнө терс таасирин тийгизе турган окуяларды же рыноктук жагдайлардагы өзгөрүүлөрдү аныктоо үчүн өздөрүнүн КЖБИЖ боюнча өз отчётторунун алкагында стресс-тесттерди өткөрүүлөрү зарыл. Бул үчүн банктар төмөнкүлөрдү ишке ашыруулары тийиш: 

1) бүтүндөй банк боюнча бардык олуттуу тобокелдиктерди аныктоо менен чабал жактарына терең талдоо жүргүзүү жана анын негизинде бир стресс-сценарийди аныктоо; 

2) сценарий боюнча стресс-тесттердин деңгээлин банктын бизнес-моделинен жана операциялык чөйрөсүнөн келип чыккан айрым негизги чабал жактарына стресстик макроэкономикалык жана финансылык жагдайлар көз карашында ылайыкташтырууга; 

Стресс-сценарийлер кыйла интенсивдүү болуп, кыйла узак мезгил ичинде банктын тиешелүү операциялык чөйрөсүндө болгон жагдайларды камтууга тийиш жана алардын кесепеттерин азайтуу үчүн активдүү башкаруу стратегияларын камтышы мүмкүн. Бул максатта банк Кыргыз Республикасындагы жана коңшулаш өлкөлөрдө акыркы банктык кризис учурунда келип чыккан экономикалык жана финансылык кырдаалды карап чыгышы мүмкүн; 

Катуулатылган, бирок жүйөлүү макро жол берүүлөрдү колдонуу, ошондой эле негизги чабал жактарга көңүл буруу банктын капиталынын шайкештигине таасирдин олуттуулугун баалоого мүмкүндүк берет; 

3) олуттуу тобокелдиктер боюнча банктар төмөнкүлөрдү ишке ашырууга тийиш: 

а) стресс-тестирлөө учурунда банктын олуттуу тобокелдиктери кандайча эске алынганын түшүндүрүүгө; 

б) алар менен стресс-тестте колдонулган негизги тобокелдик факторлорун салыштыруу; 

4) стресс-сценарийде капиталдын шайкештиги ченемдерин эсептөө; 

5) сценарийлердин талдоосун даярдоодо банк колдонгон методологияларды, анын ичинде проблемалуу кредиттерди жана кредиттик чыгымдарды кантип болжолдогонун түшүндүрүүгө; 

6) сценарийдин сандык натыйжасынын интерпретациясын же сүрөттөлүшүн берүүгө. 

35. Стресс-тестирлөөнү аныктоо үчүн банк макро-стресс-тест жүргүзүүгө жана аны өзүнүн КЖБИЖ боюнча отчетунда чагылдырууга тийиш, анда экономикалык жигердүүлүк көрсөткүчүнүн олуттуу төмөндөшү (рецессия) натыйжасында жалпы начарлоо сценарийи каралат. Бул сценарий алгылыксыз шарттарды чагылдырууга тийиш жана Кыргыз Республикасынын макроэкономикалык жагдайынын начарлоосун, ошондой эле ички дүң продукттун тиешелүү түшүүсүн, жумушсуздук деңгээлинин өсүшүн, инфляцияны жана пайыздык чендерди, өлкөнүн тышкы конъюнктурасынын начарлоосун камтышы мүмкүн. Сценарийдин стрессттик финансылык болжолдоолоруна үч жылдык мезгил камтылууга тийиш.  

 

§ 12. Башка жоболор 

 

36. Ушул главанын 2-11-параграфтарында баяндалган маалыматтарга кошумча, банктар КЖБИЖ боюнча өз отчетуна төмөнкү маалыматтарды камтууга тийиш: 

1) КЖБИЖда аныкталган үзгүлтүктөрдү жана кемчиликтерди кыскача баяндоо; 

2) ушул параграфтын 1-пунктчасына ылайык аныкталган олуттуу үзгүлтүктөрдү жана кемчиликтерди четтетүү боюнча түзүлгөн иш-чаралар планы. Иш-чаралардын планы жана башкалардын ичинен төмөнкүлөрдү камтышы мүмкүн: 

а) банктын таза тобокелдигин жакшыртуу, анын ичинде: иштин тобокелдүү түрлөрүн же бизнес чөйрөсүн кыскартуу же токтотуу, тобокелдиктерди азайтуу ыкмаларын киргизүү ж.б.; 

б) банктын тобокелдиктерин тескөө жана контролдоо сапатын жогорулатуу; ошондой эле  

в) капитал боюнча максаттуу көрсөткүчтүн өзгөрүшү. 

 

V-глава. КЖБИЖ боюнча отчётко баа берүүлөр 

 

37. Банк КЖБИЖ боюнча ар бир отчётту тапшырган күндөн тартып эки айдын ичинде Улуттук банк аны карап чыгат жана ага камтылууга тийиш болгон бардык маалыматтардын жетиштүү түрдө камтылышына баа берет. 

38. Улуттук банк ушул Жобонун талаптарын, ошондой эле банктар тарабынан берилген КБЖК боюнча отчётторду баалоо жана салыштыруу үчүн иштелип чыккан ички методикаларды эске алуу менен КЖБИЖ боюнча отчётторго баа берет. 

39. КЖБИЖ отчётунун негиздүүлүгүнө, натыйжалуулугуна жана толуктугуна баа берүүдө Улуттук банк банктын капиталынын структурасынын уюштуруу түзүмүнүн татаалдык деңгээлине жана банктын таза тобокелдигине ылайык келишин эске алат. 

40. Эгерде Улуттук банк КЖБИЖ отчетунда олуттуу кемчиликтер бар деп эсептесе, ал банкка өз баа берүүсү жөнүндө билдирет жана банктан Улуттук банктын комментарийлерин эске алуу менен, алардын четтетилгендиги көрсөтүлгөн такталган отчетту эки айдын ичинде берүүнү талап кылат.  

41. Эгерде Улуттук банк кайра каралган отчёттогу кемчиликтер талапка ылайык четтетилди деп эсептебесе, ал отчётко тиешелүү өзгөртүүлөрдү киргизүү зарылчылыгы жөнүндө банкка маалымдайт. 

42. Эгерде банк КЖБИЖ боюнча кайра каралган отчётту бербесе же Улуттук банк тарабынан кайра каралган КЖБИЖ отчётто анын баштапкы баа берүүсүндө аныкталган кемчиликтер тиешелүү түрдө четтетилбегендигин аныктаса, анда Улуттук банк Кыргыз Республикасынын мыйзамдарга ылайык банкка карата санкцияларды колдоно алат.  

«Кыргыз Республикасынын 

коммерциялык банктарынын 

капиталынын жетиштүүлүгүнө  

(шайкештигине) баа берүүнүн 

ички жол-жоболору жөнүндө»  

жобого карата 

1-тиркеме 

 

КЖБИЖ боюнча отчёттун формасы 

 

Жетекчи үчүн резюме – ушул Жобонун IV- главасынын 2-параграфын карагыла 

 

1. Капитал боюнча максаттуу көрсөткүчтөр

[Банк капитал боюнча өзүнүн максаттуу көрсөткүчтөрүн аныктайт жана (а) банктын таза тобокелдигин, (б) капиталга коюлган минималдуу талаптарды, эгер колдонулса, (в) «буфердик капитал» индексин, (г) капиталга коюлган ички талаптарды, банк капиталга карата минималдуу талаптардан ашыкча кармап турууга даяр болгон (д) кошумча буфердик резервди, (е) кошумча талаптарды, алар менен банк финансылык абалын чыңдоо планына ылайык банк капиталды топтой алат, КЖБИЖ ылайык банктар тарабынан жүргүзүлгөн (ж) стресс-тесттердин жыйынтыктарына, банктын капитал боюнча пландарында аныкталган (з) капиталдагы потенциалдуу керектөөлөрдү, (и) дивиденддерди төлөө саясатын эске алуу менен банктын учурдагы капиталы жетиштүү экендигин аныктайт. Банк өзүнүн капиталынын жетиштүүлүгү боюнча, эӊ кеминде Базалык капитал жана суммардык капитал боюнча максаттуу көрсөткүчтөрүн туюндура тургандыгы күтүлүүдө.

 

2. Бизнес-модель

[Бизнес-моделди жана жалпы активдерди жана активдердин кыйла маанилүү статьяларын, киреше, чыгаша жана пайданын суммасын көрсөтүү менен банктын учурдагы финансылык абалын кыскача сүрөттөп бергиле. Иштин негизги багыттарын аныктагыла. Учурдагы бизнес-моделдеги кайсы болбосун күтүлүүчү өзгөртүүлөрдү, бизнес-пландарды жана кийинки жылга болжолдонуучу финансылык абалды көрсөткүлө. Банк бизнес-пландардагы ушул бөлүккө кайчылаш шилтеме келтириши мүмкүн.]

 

3. Тобокелдиктерди тескөө системасын уюштуруу

Тобокелдиктерди тескөө системасын КЖБИЖ боюнча отчёт даярдоо, бекитүү, мониторинг жасоо жана текшерүү үчүн кыскача сүрөттөп бергиле, анын ичинде ишке тартылган түзүмдүк бөлүмдөрдү жана бекитүү процессин, ошондой эле ички аудит кызматы тарабынан документ текшерилгендигин кеңири көрсөткүлө.

 

4. Тобокелдиктерди аныктоо жана баалоо

[Банк олуттуу тобокелдиктер тизмегин сунуштайт]

[Банктын олуттуу тобокелдиктери жана аларды өзүнүн таза тобокелдигине банк тарабынан өзү баа берүүсүнөн турган баалоо]

 

1-таблица. Банк дуушар болгон же дуушар болушу ыктымал болгон олуттуу тобокелдиктердин тизмеги 

 

Тобокелдиктердин классификациясы (банк тарабынан аныкталат)			Олуттуу тобокелдик (ооба/жок)
Негизги тобокелдиктердин категориялары	Негизги тобокелдикти аныктоо	Бул категорияга киргизилген тобокелдиктердин алдындагы тобокелдиктер
Кредиттик тобокелдик			Чакан категорияларга бөлүштүрбөстөн
Операциялык тобокелдик			Чакан категорияларга бөлүштүрбөстөн
Рыноктук тобокелдик			Чакан категорияларга бөлүштүрбөстөн
Комплаенс-тобокелдик			Чакан категорияларга бөлүштүрбөстөн
Кредиттик концентрация тобокелдиги			Чакан категорияларга бөлүштүрбөстөн
….			Чакан категорияларга бөлүштүрбөстөн
		….

 

2-таблица. КЖБИЖ алкагында олуттуу тобокелдиктер 

Олуттуу тобокелдик (олуттуу чакан тобокелдиктин негизги тобокелдиги)	Тобокелдик деӊгээли  (1-4)	Капиталга карата ички талаптар		Стресс-тестирлөөгө киргизилиши (ооба/жок)
		Сапаттык  (ооба/жок)	Сандык   (ооба/жок)
Кредиттик тобокелдик	Жогору	жок	ооба	ооба

3-таблица. Жеке таза тобокелдиктин банк тарабынан өзүн-өзү баалоосу 

 

Олуттуу тобокелдик (олуттуу чакан тобокелдиктин негизги тобокелдиги)	Тобокелдик деӊгээли  (1-4)	Олуттуу тобокелдик ТКС	Тенденция
Кредиттик тобокелдик	Жогорку	Шайкеш	Өсүүдө
Агрегация (таза тобокелдик)

 

5. Тобокелдикти кабыл алуу мүмкүнчүлүгү жана капитал боюнча максаттуу көрсөткүчтөр

[Банктын тобокелдикти кабыл алуу мүмкүнчүлүгү, анын ичинде тобокелдиктин негизги индикаторлору жана тобокелдикти кабыл алуу мүмкүнчүлүгүнүн чектүү маанилери. Банк өзү дуушар болгон жана олуттуу катары аныкталган бардык тобокелдиктер боюнча өзүнүн тобокелдикти кабыл алуу мүмкүнчүлүгүн сүрөттөп берүүгө тийиш.]

[Банктын капитал боюнча максаттуу көрсөткүчтөрү. Эӊ аз дегенде, банк Базалык капиталдын жана суммардык капиталдын көз карашынан алганда капитал боюнча өзүнүн максаттуу көрсөткүчтөрүн сунуштай тургандыгы күтүлөт.]

 

4-таблица. Тобокелдикти кабыл алуу мүмкүнчүлүгү деӊгээлинин көрсөткүчтөрү жөнүндө жана капитал боюнча максаттуу көрсөткүчтөр жөнүндө ички документ 

Коэффициенттери	Максаттуу мааниси - %	Алдын ала эскертүү индикатору - %	Лимит - %
Базалык капитал
Суммардык капитал
….

 

6. Капиталга коюлган ички талаптар

[Капиталга карата жалпы ички талаптар бардык олуттуу тобокелдиктер үчүн капиталга коюлган ички талаптарды суммалоо жолу менен аныкталат]

5-таблица. Олуттуу тобокелдик боюнча капиталга карата талаптар 

 

миӊ сом менен 

Олуттуу тобокелдик (олуттуу чакан тобокелдиктин негизги тобокелдиги)	Капиталдын минималдуу өлчөмү	Капиталга карата ички талаптар
Кредиттик тобокелдик
Бардыгы болуп

 

7. Капиталды пландаштыруу жана чечимдерди кабыл алуу

[Банк капиталды пландаштыруунун жыйынтыктарына кыскача баяндама жасайт жана банк кандайча капиталды тескей тургандыгын чагылдырат]

 

6-таблица. Капиталды пландаштыруу 

миң сом менен 

Позициялар	Базалык линия	Болжолдоо
		1-жыл	2-жыл	3-жыл
Капиталды тартуу инструменттери
Базалык капитал
- эсептен чыгаруулар
Кошумча капитал
- эсептен чыгаруулар
Суммардык капитал
- эсептен чыгаруулар
ЧРА
Капиталдын жетиштүүлүгү боюнча нускоого ылайык ЧРА менен байланышкан тобокелдиктер
- Кредиттик тобокелдик
- Корреспонденттик эсептер
- Банктар аралык депозиттер
- РЕПО-операциялар
- Кыргыз Республикасынын Министрлер Кабинети жана жергиликтүү бийлик органдары тарабынан чыгарылган баалуу кагаздар
- Кыргыз жана чет өлкө компанияларынын карыздык баалуу кагаздары
- Кыргыз жана чет өлкө компанияларынын капиталын тартуу инструменттери
- Кыргыз Республикасынын банктарына жана чет өлкө банктарына жана финансы уюмдарына кредиттер
- Мамлекеттик секторго кредиттер
- Жеке секторго ипотекалык кредиттер (жеке адамдарды кошо алганда)
- Негизги каражаттар
- Баланстан тышкаркы позициялар
- Башкалар
- Операциялык тобокелдик
…
Кошумча тобокелдиктердин ЧРА (Капиталдын жетиштүүлүгү боюнча нускоодо талаптар белгиленбеген тобокелдиктер)
Коэффициенттер
Базалык капитал
Биринчи деӊгээлдеги капитал
Суммардык капитал
…

 

8. Стресс-тестирлөө

[КЖБИЖ алкагында жүргүзүлгөн ички стресс-тестирлөөнүн жыйынтыктары]

 

7-таблица. Стресс пайда кылган жагдайлардагы капиталды пландаштыруу 

миң сом менен 

Позициялар	Базалык линия	Болжолдоо
		1-жыл	2-жыл	3-жыл
Капиталды тартуу инструменттери
Базалык капитал
- эсептен чыгаруулар
Кошумча капитал
- эсептен чыгаруулар
Суммардык капитал
- эсептен чыгаруулар
ЧРА
Капиталдын жетиштүүлүгү боюнча нускоого ылайык ЧРА менен байланышкан тобокелдиктер
- Кредиттик тобокелдик
- Корреспонденттик эсептер
- Банктар аралык депозиттер
- РЕПО-операциялар
- Кыргыз Республикасынын Министрлер Кабинети жана жергиликтүү бийлик органдары тарабынан чыгарылган баалуу кагаздар
- Кыргыз жана чет өлкө компанияларынын карыздык баалуу кагаздары
- Кыргыз жана чет өлкө компанияларынын капиталын тартуу инструменттери
- Кыргыз Республикасынын банктарына жана чет өлкө банктарына жана финансы уюмдарына кредиттер
- Мамлекеттик секторго кредиттер
- Жеке секторго ипотекалык кредиттер (жеке адамдарды кошо алганда)
- Негизги каражаттар
- Баланстан тышкаркы позициялар
- Башкалар
- Операциялык тобокелдик
…
Кошумча тобокелдиктердин ЧРА (Капиталдын жетиштүүлүгү боюнча нускоодо талаптар белгиленбеген тобокелдиктер)
Коэффициенттер
Базалык капитал
Биринчи деӊгээлдеги капитал
Суммардык капитал
…

 

9. Капитал боюнча чечимдерди кабыл алуу

[КЖБИЖ байланыштуу банк тарабынан кабыл алынган капитал боюнча чечимдер]

 

10. КЖБИЖ жетиштүүлүгүнө өздүк баа берүү

[Банк КЖБИЖ жетиштүүлүгүнө өзү баа берүүсүн, чабал жактарын жана кемчиликтерин түшүндүрүүнү, ошондой эле КЖБИЖ жакшыртуу планын жана бул планды ишке ашыруу мөөнөтүн кыскача түшүндүрмө келтирет.]

 

3. Жалпы маалымат – ушул Жобонун IV-главасынын 3-параграфын карагыла 

 

1. Жалпы маалымат
Банктын толук аталышы
Отчёттун мезгили
Отчёттун датасы
Отчёттун координациясына жооптуу адам/адамдар
Отчётту макулдашкан байланыш адамынын/адамдардын кызмат орду
Уюштуруу бөлүмү
Байланыш адамынын/адамдарынын телефону жана электрондук почта дареги
КЖБИЖ боюнча ички аудитордун акыркы отчётунун датасы
Директорлор кеңешинин бекиткен датасы жана кол тамгасы
Банкта КЖБИЖ колдонуу чөйрөсү	КЖБИЖ жеке же консолидацияланган негизде жайылтылып жаткандыгын көрсөткүлө. Эгер КЖБИЖ консолидацияланган негизде колдонулса, отчётко киргизилген түз жана кыйыр % катыштыгы бар юридикалык жактарды, ошондой эле консолидацияланган периметрде алардын активдерин жана милдеттенмелерин интеграциялоо методологиясын көрсөткүлө (толук консолидация же пропорционалдык консолидация).

 

4. Бизнес-модель жана стратегия – ушул Жобонун IV-главасынын 4-параграфын карагыла  

 

1. Бизнес-модель жана стратегия

[Негизги иш багыттарын, географиялык локациялар боюнча концентрацияны, туунду компанияларды жана банк сунуштаган негизги продукттарды, ошондой эле негизги иш багыттары, рыноктор жана туунду компаниялар боюнча кирешелер жана чыгашалардын негизги булактарын көрсөтүү менен бизнес-моделди сүрөттөп бергиле. Учурдагы бизнес-моделдеги кайсы болбосун күтүлүүчү өзгөрүүлөрдү, күтүлүүчү бизнес-чөйрөнү, бизнес-планды жана ишмердүүлүктүн, рыноктор жана жана туунду компаниялардын негизги багыттары боюнча кийинки болжолдонуучу финансылык абалды көрсөткүлө. Банк өзүнүн бизнесине операциялык өзгөрүүлөрдү киргизүүгө ниеттенүүсүн кыйла кеңири сүрөттөп бергиле (мисалы, МТ-инфраструктурага). Ушул глава бизнес-планга кайчылаш шилтеме берүү аркылуу толтурулушу мүмкүн. Банк ушул маалыматты кайчылаш шилтеме берүү аркылуу Банк иштери жөнүндө Мыйзамдын 25-беренесине ылайык Улуттук банкка сунушталуучу өзүнүн учурдагы бизнес-планына киргизе алат.]

 

5. КЖБИЖ алкагында тобокелдиктерди тескөөнү уюштуруу – ушул Жобонун IV-главасынын 5-параграфын карагыла 

 

1. Уюштуруу түзүмү

[Банк ушул отчёттун тиркемесинде кеңири уюштуруу схемасын сунуштайт, ошондой эле банк банктын башкаруу органынын жана башкармасынын мүчөлөрүнүн тиешелүү милдеттерин жана жоопкерчилик чөйрөсүн көрсөтөт. Тобокелдиктерди тескөө бөлүгүндө жана КЖБИЖ отчёт берилүүчү системанын блок-схемасы бул бөлүктө келтирилет же уюштуруу схемасына карата келтирилет (бул глава банктын Улуттук банкка буга чейин сунушталган башка документтерине кайчылаш шилтеме берүү аркылуу толтурулушу мүмкүн)]

[Банк КЖБИЖ боюнча отчёт кандайча түзүлгөндүгүн баяндайт. Банк КЖБИЖ түзүүдө эске алынган факторлорду санап берет. КЖБИЖ канчалык көп колдонула тургандыгын көрсөтөт. КЖБИЖ менен байланышкан отчёттордун тизмесин берет жана алар канчалык көп түзүлө тургандыгын жана кимге берилгендигин көрсөтөт. Банк КЖБИЖ боюнча даярдоо жол-жобосун аныктаган ички саясатты жана КЖБИЖ менен байланышкан ролдорду жана милдеттерди кошо алганда жол-жобону белгилейт жана түшүндүрөт.]

 

2. Директорлор кеңешинин ролу

[Директорлор кеңешинин КЖБИЖ даярдоо, мониторинг жүргүзүү жана кароодогу ролун чагылдыргыла. КЖБИЖтогу Директорлор Кеңешинин комитеттеринин ролун, айрыкча аудит боюнча кеңеш комитетин сүрөттөп бергиле. КЖБИЖ тиешелүү отчётторду талдоонун негизинде Директорлор кеңеши кабыл алган чечимдерди санап бергиле.]

 

3. Башкарманын ролу

[КЖБИЖтогу Башкарманын ролун баяндап бергиле.]

 

4. Стратегия, тобокелдиктерди тескөө жана тобокелдиктерди контролдоо

[Банк тобокелдиктерди кабыл алуу жана аларды тескөөнүн кыйла олуттуу принциптерин, ошондой эле алар тууралуу камтылган ички ченемдик актылардын тизмегин санап берет. Банк тобокелдиктерди тескөө стратегияларын жана бизнес-планды канчалык көп макулдаша тургандыгын баяндайт.]

[Банк тобокелдиктерди кабыл алуу стратегиясын чечмелейт жана бул стратегияны ишке ашырууга жооптууларды санап берет. Банк тобокелдиктерди кабыл алуу мүмкүнчүлүгүн бекитет жана аны билдирет, лимиттер банктын ички ченемдик актыларында аныкталганга окшош сандык формада көрсөтөт. Банк тобокелдиктерди кабыл алуу стратегиясын аныктаган ички актыларды санап берет.]

[Банк контролдоонун ички системасынын шайкештигин өзүн-өзү баалоо жыйынтыктарына алып келет.]

 

5. Көзөмөл жана КЖБИЖ жеке баасы

[Банк банктын ичинде ички аудит жана тобокелдиктерди контролдоо функциясы жана комплаенс-мониторинг функциясы сыяктуу башка көз карандысыз контролдоо функциялары тарабынан жүзөгө ашырылуучу КЖБИЖ шайкештигин баалоо методунун сүрөттөлүшүн келтирет.]

[Банк ички аудиттин отчётторунун тизмегин сунуштайт жана аталган отчёт киргизилген мезгилде аныкталган кыйла олуттуу корутундуларга кыскача баяндама жасайт. Банк ички аудиттин корутундуларынын негизинде көрүлгөн чараларды санап берет.]

[Банк өзүн-өзү баалоо кандай уюштурулгандыгын жана ким жүзөгө ашыра тургандыгын сүрөттөп, б.а. верификацияны жана КЖБИЖ боюнча кайра текшерүүнү, ошондой эле корректировкалоо жана жол-жобону жеткире иштеп чыгуу аткарылган же аткарылууга тийиш болгон жыйынтыктарды жана ыкманы баяндайт.]

 

6. Тобокелдиктерди аныктоо – ушул Жобонун IV-главасынын 6-параграфын карагыла 

 

1. Банк дуушар болуучу же дуушар болушу мүмкүн болгон тобокелдиктер

[Банк дуушар болгон тобокелдиктерди тизмектейт жана конкреттүү чакан тобокелдиктер дагы тиешелүү тобокелдикти камтыла тургандыгын же камтыбай тургандыгын чечмелейт.]

[Банк тобокелдиктерди аныктоо ыкмасын жана арымын жана алардын олуттуулугун аныктоону сүрөттөйт. Банк бул жол-жобонун жүрүшүндө эске алынуучу факторлорду тизмектейт жана түшүндүрүп берет. Биринчи этапта банкка сандык критерийлердин негизинде же сапаттык критерийлердин негизинде тобокелдикти олуттуу катары аныкташы зарыл (мисалы, дуушарлануу деӊгээлин баалоо, контрагенттердин дуушарлануу сапатын, тобокелдикти жабуу деӊгээлин ж.б.) же сапаттуу критерийлердин негизинде (мисалы, аброй жоготуу тобокелдиги, экологиялык тобокелдик ж.б.). Экинчи этапта банкка олуттуу катары ар бир тобокелдиктин идентификациясы үчүн колдонулуучу критерийлерди толук ачып берүүгө тийиш (сапаттык же сандык).]

[Банк тобокелдик эмне себептен олуттуу деп саналбагандыгына ачык жүйө келтирүүгө тийиш.]

8-таблица. Банк дуушар болбогон же дуушар болушу мүмкүн болгон олуттуу тобокелдиктердин тизмеги  

 

Тобокелдиктин негизги категориясы	Негизги тобокелдикти аныктоо	Бул категорияга киргизилген чакан тобокелдиктер
Кредиттик тобокелдик
Операциялык тобокелдик
Рыноктук тобокелдик
Комплаенс- тобокелдик
Кредиттик концентрация тобокелдиги
….

 

9-таблица. Олуттуу тобокелдиктерди аныктоо 

 

Олуттуу тобокелдик (олуттуу чакан тобокелдиктин негизги тобокелдиги)	Критерийлер		Кеӊири маалымат
	Сапаттык  (ооба/жок)	Сандык (ооба/жок)	Сапаттык	Сандык

 

10-таблица. Олуттуу эмес тобокелдиктер 

 

Олуттуу эмес тобокелдиктер/чакан тобокелдиктер	Банк бул тобокелдиктерге дуушарланууну олуттуу катары санабай турган себептерди чечмелөө

 

7. Тобокелдиктерди баалоо – ушул Жобонун IV-главасынын 7-параграфын карагыла 

 

1. Мүнөздүү тобокелдик

[Олуттуу тобокелдиктин ар бири үчүн мүнөздүү тобокелдиктин ыйгарылган деңгээлин көрсөтүү зарыл (1 (төмөнкү), 2 (алгылыктуу), 3 (олуттуу) жана 4 (жогорку)), бул деңгээл боюнча түшүндүрмөнү кошуу менен, жана КЖБИЖде бул тобокелдик кандай белгиленерин көрсөтүү.]

[КЖБИЖ алкагында тобокелдиктин сапаттык жана сандык фактор болуп санала тургандыгын көрсөткүлө.]

[Стресс-тестирлөөнүн жүрүшүндө олуттуу тобокелдиктер талаптагыдай эске алынгандыгын банк аныктай тургандыгы күтүлөт.]

1.1. Кредиттик тобокелдик

Мүнөздүү кредиттик тобокелдикти баалоо учурунда, бул тобокелдик менен байланышкан көрсөткүчтөрдү талдоого тийиш (мисалы, проблемалуу кредиттердин коэффициентин, конкреттүү резервдердин деӊгээлин, проблемалуу сыяктуу эле жөнөкөй кредиттердин өсүш арымдары), ошондой эле айрым же бардык төмөнкү аспекттерге баа берүүнү жүргүзүү:  1) тенденциялар жана сапат, кредиттик тобокелдик менен байланышкан банктын активдеринин жана баланстан тышкаркы статьяларынын курамы жана деӊгээли – өзгөрүүлөрдүн мүнөзүн жана алардын себептерин аныктоо;   2) активдердин класстары ортосундагы негизги өзгөрүүлөр – алардын себептерин аныктоо;   3) баланстык дагы жана баланстан тышкаркы статьялар байланыштуу болгон кредиттер, карыздык баалуу кагаздар жана башка кредиттик тобокелдиктер боюнча резервдерди түзүү жана классификациясы;   4) төлөө мөөнөтү боюнча активдердин структурасы – бул структура кайсы багытта өзгөрүлө тургандыгын аныктоо: көбөйүү же кыскаруу жагына жана кредиттик тобокелдикке мүнөздүү натыйжаларын аныктоо;   5) кредиттик портфелдин жана суб-портфелдердин өсүш арымдары, жалпы активдердеги жана кредиттик портфелдеги деӊгээлдин жана салмактын өзгөрүүлөрү жана тенденциялары;   6) банктын учурдагы жана көйгөйлүү кредиттеринин структурасы жана бул структуранын өзгөрүүлөрү;   7) банк тарабынан сунушталуучу кредиттердин өзгөчөлүктөрү: мисалы, кредиттердин тиби, бул кредиттер рыноктор жаӊы болуп саналабы, төлөө мөөнөтү, пайыздык чен, кардарлардын базасы (рыноктун сегменти), валюта, өзгөрүлмөлүүлүгү (мисалы, банктын стресс-тестинин жыйынтыктары) ж.б.;  8) кредиттик позициясы бар экономика секторлорунун учурдагы абалы жана келечеги, ошондой эле өлкөдөгү жалпы макроэкономикалык жана саясий жагдай; негизги өнөктөш өлкөлөрдөгү жалпы макроэкономикалык жана саясий жагдай;  9) банктын кредиттерин кайра каржылоо деӊгээли жана көлөмү, деӊгээлин жана көлөмүн өзгөртүү жана өзгөртүүнүн себептери;  10) байланышкан тараптарды кредиттөө деӊгээли жана көлөмү, деӊгээлин жана көлөмүн өзгөртүү жана өзгөртүүнүн себептери;  11) валюта курсунун туруксуздугунан улам келип чыккан кредиттик портфелдин кредиттик тобокелдиги;  12) чакан портфелге тиешелүү банктын чыгымдары тууралуу жеке тарыхый маалыматтар, проблемалуу кредиттер, ордун жабуу, коэффициенттери жөнүндө тарыхый маалыматтар;  13) банктын кредиттик чакан портфелин тобокелдик профилине кайсы болбосун потенциалдуу мыйзамдуу, ченемдик, бухгалтердик жана технологиялык өзгөртүүлөрдүн таасири.

1.2. Операциялык тобокелдик

Мүнөздүү операциялык тобокелдикти баалоо учурунда банктар төмөнкү аспекттердин айрымдарын же бул аспекттердин бардыгын эске алууга тийиш:  1) Улуттук банктын маалыматы боюнча (тарыхый) операциялык чыгым тартуулар жана алардын негизги себептери;   2) операциялык чыгым тартуулардын көрсөткүчү: суммага карата бир жылга операциялык чыгым тартуулардын катышы (үч жыл/ 3 жыл ичиндеги жылдык дүӊ киреше);  3) тобокелдик таандык болгон окуялар жана процесстердин түрлөрү боюнча бөлүштүрүү менен чыгым тартуулардын суммасы (ички алдамчылык, тышкы алдамчылык, кадр саясаты жана эмгекти коргоо, кардарлар, продукттар жана иш боюнча практика, материалдык активдерди бүлдүрүү, бизнестин үзгүлтүксүздүгүнүн бузулушу, системалык үзгүлтүктөр, операциялар жана процесстерди башкаруу), жана банк ишинин багыттары боюнча (жеке адамдар үчүн банктык кызматтар, юридикалык жактар үчүн банктык кызматтар, төлөм-эсептешүү операциялар, корпоративдик операциялар, баалуу кагаздар менен операциялар, агенттик кызматтар, брокердик кызматтар, консультациялык кызматтар, башка банктык кызматтар);  4) операциялык чыгым тартуунун келип чыгышы менен бардык окуяларды жана чыгым тартууларды банктар тарабынан эсепке алуу жана талдоо деңгээли;  5) банктар тарабынан жүргүзүлгөн операциялардын мүнөзү жана татаалдыгы;  6) банктын географиялык абалынын анын операциялык тобокелдигинин профилине таасири (мисалы, электр энергияны берүүдөгү, интернетке туташуудагы үзгүлтүктөр, кылмыштуу аракеттер, жер титирөөлөр ж.б.);   7) продукттардын жаӊычылдыгы жана алардын татаалдыгы.

1.3. Банк портфелиндеги пайыздык чен тобокелдиги

Банкка мүнөздүү банк портфелиндеги пайыздык чен тобокелдигин баалоо учурунда банк тиешелүү көрсөткүчтөрдү (мисалы, таза пайыздык маржаны ж.б.) талдоого жана төмөндө саналган аспекттердин айрымдарына же бардыгына баа берүүнү жүргүзүүгө тийиш:   Банк балансынын түзүмү, баланстан тышкары иштер жана банк портфелиндеги пайыздык чен тобокелдигинин негизги булактарын аныктоо үчүн анын балансынын курамындагы тенденциялар жана анын банк капиталына жана пайдасына таасирин баалоо, ал төмөнкүлөрдү камтыйт:  - бүтүндөй алганда жана инструменттер боюнча бөлүштүрүлгөн таза пайыздык маржаны;  - кредиттерди, инвестицияларды, милдеттенмелерди жана банктын баланстан тышкаркы статьяларын төлөө мөөнөтү жана кайра баалоо түзүмү; банктын банк портфелинде пайыздык чен тобокелдигинин профилинин динамикасы;   - пайыздык ченди өзгөртүүгө жакын баланстык активдердин жана баланстан тышкаркы милдеттенмелердин үлүшү;  - банктын айкын же ишке багытталган опциялары менен продукттардын олуттуу камы барбы: мөөнөтүнөн эрте төлөө варианттары, чектөөлөр же минималдуу деңгээлдери же рыноктук пайыздык ченден олуттуу түрдө артта калуучу продукттар – чендер;  - өзгөрүлмөлүү чен менен өз продукттарын баалоо үчүн банк тарабынан колдонулуучу ар кандай индекстер (мисалы, прайм, Libor, Treasury), ошондой эле бул индекстерге туташтырылган продукттардын деӊгээли же топтому;  - туунду продукттардын мүнөзү жана колдонулушу;   - башка баланстан тышкаркы статьялар (мисалы, аккредитивдер, кредиттерди сунуштоо боюнча милдеттенмелер);  - пайыздык эмес кирешелердин динамикасы;  - каржылоо булактарынын наркынын динамикасы;  - милдеттенмелердин наркы өзгөрүү ылдамдыгына салыштырганда активдер боюнча пайыздык чендин өзгөрүү ылдамдыгы;  - активдерди төлөөгө жана милдеттенмелерди алууга пайыздык чендерди өзгөртүүгө таасири;  - пайыздык эмес кирешелерди көбөйтүү боюнча пландарды ишке ашыруу.

1.4. Кредиттик концентрациянын тобокелдиги

Банкка мүнөздүү кредиттик концентрация тобокелдигин баалоодо банк тиешелүү көрсөткүчтөрүн талдоого тийиш (мисалы, тобокелдиктин жалпы суммасына, кредиттердин концентрациясына карата негизги контрагенттердеги концентрациясы [Херфиндаль индекси] ж.б.), жана төмөнкү айрым параметрлерге же бардык саналган аспекттерге баа берүүнү жүргүзөт:  1) активдердин жана типтери боюнча баланстан тышкаркы статьялардын концентрациясы (мисалы, акча каражаттары, кредиттер, материалдык активдер, материалдык эмес активдер, баалуу кагаздар, туунду инструменттер ж.б.), мындай концентрациянын себептерин жана анын болжолдуу кесепеттерин аныктоо;  2) географиялык, экономикалык сектордун, кредиттин тибинин, күрөөнүн, карыз алуучунун ж.б. көз карашынан алганда банктын кредит портфелиндеги концентрация даражасы – мындай концентрациянын себептерин аныктоо.

 

11-таблица. КЖБИЖ алкагында олуттуу тобокелдиктерди кароо 

 

Олуттуу тобокелдик (олуттуу чакан тобокелдиктин негизги тобокелдиги)	Мүнөздүү тобокелдик  (1-4)	Капиталга карата ички талаптар (ооба/жок)		Стресс-тестирлөөгө киргизилди (ооба/жок)
		Сапаттык	Сандык
Кредиттик тобокелдик	Жогору	жок	ооба	Кредиттик тобокелдик

 

2. ТКС

[Ар бир олуттуу тобокелдик үчүн ТКС ага ыйгарылган классын көрсөткүлө (тандалып алынган класс боюнча түшүндүрмөлөрдү келтирүү менен 1 (күчтүү), 2 (шайкеш), 3 (шайкеш эмес) жана 4 (начар))]

2.1. Кредиттик тобокелдик

Кредиттик тобокелдиктин ТКС баалоо учурунда банктар баалоого өзүнүн стандарттык кредиттерин кошууга тийиш, ошондой эле алар иштеген ар кандай портфелдерди (мисалы, айыл чарба кредиттөөсүн, карталык кредиттөө, байланышкан тараптарды кредиттөө ж.б.), жана баалоого айрым же бардык төмөнкү аспекттерди камтууга:  1. Стратегия жана саясат, анын ичинде:  - кредиттик стратегия;  - стратегияны пландаштыруу процесси;  - кредиттик саясат;  - тобокелдиктин/кредиттин лимиттери;  - баш ийүү жана жоопкерчилик тартиби;  - башкарма жана жетекчилик тарабынан контроль.  2. Процесстер жана жол-жоболор: программалар жана практиктер, банк тарабынан өз максаттарына жетишүүсүн тартипке салат. Процесстер күндөлүк аракеттер кандайча аткарыла тургандыгын аныктайт. Натыйжалуу процесстер негиз салуучу саясаттарга туура келет жана чыгымдар жана каршы салмактардын тиешелүү системалары тарабынан жөнгө салынат (ички контроль сыяктуулар менен):  - кредитти сунуштоо;  - кредиттик администрлөө жана мониторинг жүргүзүү;  - проблемалуу кредиттерди тескөө;  - классифкациялоо жана камсыздоо шайкештиги.  3. Контролдоо механизмдери, анын ичинде:  - башкаруунун маалыматтык системалары;  - ички контроль жана текшерүүлөр;  - ички аудит.  4. Процесстерди аткарган жана контролдогон персонал: банктын кызматкерлери жана жетекчилиги. Кызматкерлер канчалык квалификациялуу жана компетенттүү, канчалык деңгээлде банктын миссиясын, стратегиясын, саясатын жана процесстерин түшүнө тургандыгы бааланат. Мындан тышкары, эмгекке төлөө программалары канчалык деңгээлде кредиттик тобокелдикти башкаруу менен интеграциялангандыгын баалоосу зарыл.

2.2. Операциялык тобокелдик

Операциялык тобокелдиктин ТКС баалоодо банктар өзүнүн баалоосуна төмөнкү аспекттердин айрымдарын же бардыгын камтууга тийиш:  1. Банктын ресурстар жана технологиялардын көз карашында өз максаттарына кантип жете тургандыгын аныктаган план катары түшүнүүгө боло турчу стратегия. Саясаттар банктын белгилүү бир максаттарга жетүүсү үчүн көрүлүүчү аракеттери жөнүндө билдирүүлөрү. Саясат көп учурда стандартты белгилейт (мисалы, жол берилген тобокелдикке карата) жана банктын негизги миссиясына, максаттарына жана стратегияларга туура келүүгө тийиш.  2. Процесстер жана жол-жоболор: программалар жана практикалар, алар банктын өз максаттарына жетүүсүн тартипке келтирет. Процесстер күндөлүк аракеттер кандайча аткарыла тургандыгын аныктайт. Натыйжалуу процесстер негиз салуучу саясаттарга туура келет жана чыгымдар жана каршы салмактар аркылуу (ички контроль сыяктуулар менен) жөнгө салынат.  3. Контролдоо механизмдери: банктын жетекчилиги тобокелдиктерге карата чечимдерди кабыл алуу жана процесстердин натыйжалуулугун баалоо үчүн өндүрүмдүүлүктү өлчөөдө колдонгон функциялар (ички жана тышкы аудит, тобокелдиктерди талдоо жана сапатты камсыздоо) жана маалыматтык системалар, банктын жетекчилиги өндүрүмдүүлүктү өлчөө үчүн, тобокелдиктерге карата чечимдерди кабыл алуу үчүн жана процесстердин натыйжалуулугун баалоо үчүн колдонот. Контролдоо функциялары баш ийүүнүн так аныкталган тартибин караштырууга, алгылыктуу ресурстарга жана тиешелүү ыйгарымдарына ээ болууга тийиш.  4. Процесстерди аткарган же контролдогон персонал: банктын кызматкерлери жана жетекчилиги. Кызматкерлер канчалык деңгээлде квалификациялуу жана компетенттүү экендиги, алар канчалык деӊгээлде банктын миссиясын, стратегиясын, саясатын жана процесстерин түшүнө тургандыгы бааланат.

2.3. Банк портфелиндеги пайыздык чен тобокелдиги

Башкаруу сапатын жана банк портфелиндеги пайыздык чен тобокелдигин контролдоону баалоодо банктар өз баасында төмөнкү аспекттердин айрымдарын же бардыгын камтууга тийиш:  1. Стратегияларды жана саясатты, анын ичинде:  - тобокелдик стратегиясы;  - стратегияны пландаштыруу процесси;  - тобокелдиктер боюнча лимиттер;  - тобокелдиктерди тескөө процесси;  - ролдор жана милдеттер;  - Банк Башкармасы тарабынан контроль.  2. Процесстер жана жол-жоболор: программалар жана практикалар, алар банктын өз максаттарына жетүүсүн тартипке келтирет. Процесстер күндөлүк аракеттер кандайча аткарыла тургандыгын аныктайт. Натыйжалуу процесстер негиз салуучу саясаттарга туура келет жана чыгымдар жана каршы салмактар аркылуу (ички контроль сыяктуулар менен) жөнгө салынат:  - жалпы аспектилер;  - тобокелдиктерди тескөө процесси;  - тобокелдиктер боюнча лимиттер.  3. Контролдоо механизмдери, анын ичинде:  - башкаруунун маалыматтык системалары;  - ички контроль;  - ички аудит.  4. Процесстерди аткарган же контролдогон персонал: банктын кызматкерлери жана жетекчилиги. Кызматкерлер канчалык деңгээлде квалификациялуу жана компетенттүү экендиги, алар канчалык деӊгээлде банктын миссиясын, стратегиясын, саясатын жана процесстерин түшүнө тургандыгы бааланат. Мындан тышкары, эмгекке төлөө программалары канчалык деңгээлде кредиттик тобокелдикти башкаруу менен интеграциялангандыгын баалоосу зарыл.

2.4. Кредиттик концентрациялоо тобокелдиги

Кредиттик концентрациянын ТКС баалоодо банктар өз баасына кредиттик тобокелдиктин буга чейин иштелип чыккан баасын камтууга тийиш, анын алкагында негизинен кредиттик концентрация тобокелдигин тескөөгө туташтырууга көӊүл бөлүнөт.

 

12-таблица. КЖБИЖ алкагындагы олуттуу тобокелдиктер 

 

Олуттуу тобокелдиктер (олуттуу чакан тобокелдиктин негизги тобокелдиктери)	ТКС (1-4)
Кредиттик тобокелдик	Жогорку

 

3. Таза тобокелдик

[Банк өзүнүн таза тобокелдигин аныктай тургандыгы күтүлөт. Таза тобокелдик банкка мүнөздүү тобокелдик менен ТКС жана анын маанилүү тобокелдиктерин билдире тургандыгы күтүлөт]

[Статикалык баадан тышкары, анын «тенденциясы» аныкталат. Ушундай түрдө, банк тобокелдиктин учурдагы жана болжолдуу тенденциясы тууралуу корутундусун бере тургандыгы күтүлүүдө]

 

13-таблица. Банктын жеке таза тобокелдигин өзүн-өзү баалоосу 

 

Олуттуу тобокелдиктер (олуттуу чакан тобокелдиктин негизги тобокелдиктери)	Тобокелдик деңгээли   (1-4)	Олуттуу тобокелдиктин ТКС	Таза тобокелдик	Тенденциясы
Кредиттик тобокелдик	Жогорку	Жетиштүү	Жогорку	Өсүүдө
		Жетишсиз	Олуттуу	Туруктуу
		Жогорку	Жол берилген	Төмөндөөдө
		Төмөнкү	Жогорку
Жалпы таза тобокелдик

 

8. Тобокелдиктерди кабыл алуу мүмкүнчүлүгү – ушул Жобонун  

IV-главасынын 8-параграфын карагыла 

 

1. Тобокелдиктерди жана тобокелдиктерди кабыл алуу мүмкүнчүлүгүн кабыл алуу

[Капитал боюнча максаттуу көрсөткүчтөрдү бизнес-план, капиталды пландаштыруу, тобокелдиктерди тескөө менен байланышкан тобокелдиктерди кабыл алуу мүмкүнчүлүгүнүн деңгээли жөнүндө ички документ катары баяндап бергиле ж.б.]

[Тобокелдиктерди кабыл алуу жана аныкталган олуттуу тобокелдиктер үчүн белгиленген лимиттерди, ошондой эле актуалдуу абалдагы мындай лимиттерди колдоо үчүн колдонулуучу убактылуу горизонттордун жана процесстердин сүрөттөлүшү.]

[Банк бул маалыматты кайчылаш шилтеме берүү, же болбосо Банктар жөнүндө Мыйзамдын 25-беренесине, же болбосо тобокелдиктерди кабыл алуу мүмкүнчүлүгүнүн деӊгээли жөнүндө өзүнүн ички документине ылайык Улуттук банкка сунушталган өзүнүн бизнес-пландарын камтый алат.]

 

14-таблица. Тобокелдиктерди кабыл алуу мүмкүнчүлүгүнүн деӊгээлинин көрсөткүчтөрү жана капитал боюнча максаттуу көрсөткүчтөр тууралуу ички документ 

 

Коэффициенттер	Максаттуу маани - %	Алдын ала эскертүү индикатору - %	Лимит - %
Базалык капитал
Биринчи деӊгээлдеги капитал
Суммардык капитал
….

 

9. Капиталга карата ички талаптар – ушул Жобонун IV-главасынын 9-параграфын карагыла 

1. Тобокелдиктерди жана тобокелдиктерди кабыл алуу мүмкүнчүлүгүн кабыл алуу

[Банктар Капиталдын жетиштүүлүгү боюнча нускоого (кредиттик жана операциялык тобокелдиктер) ылайык тобокелдиктер боюнча, ошондой эле Капиталдын жетиштүүлүгү боюнча нускоодо каралбаган олуттуу тобокелдиктер боюнча (мисалы, кредиттик концентрация тобокелдиги, банк портфелиндеги пайыздык чен тобокелдиги, комплаенс-тобокелдик ж.б.) өзүнүн ички талаптарын аныктайт деп күтүлүүдө.]

[Капиталдын жетиштүүлүгү боюнча нускоодо каралбаган тобокелдиктер боюнча, эле Капиталдын жетиштүүлүгү боюнча нускоодо берилген ыкманы колдонуусу, ошол эле учурда тиешелүү тобокелдиктер менен толуктоосу же банк өз капиталын ички тескөөдө бул ыкманы колдонгондугун тастыктаган учурда жеке тескөөчүлүк ыкманы колдонууга тийиш болуусу күтүлүүдө (б.а. капиталды бөлүштүрүү, баа түзүү, кредиттик тобокелдик андеррайтинги ж.б.)]

[Капиталдын жетиштүүлүгү боюнча нускоого ылайык талап коюлбаган тобокелдиктер боюнча, кредиттик концентрация тобокелдигин эске алуу менен кеминде капиталды баалоого жана бөлүштүрүүгө тийиштиги күтүлүүдө. Банк, эӊ кеминде, жеке тобокелдикти жана тармактык концентрация тобокедигин жабууга тийиш; банк портфелинде пайыздык чен тобокелдигине өзүнүн дуушарлануусун баалоого, ошондой эле бизнес тобокелдикке, рыноктук тобокелдикке жана комплаенс тобокелдикке өзүнүн дуушарлануусун баалоо. Эгерде банк өзүнүн ички капиталын баалоо мүмкүн болбогондо, анда ал Капиталдын жетиштүүлүгү боюнча нускоого ылайык эсептелген капиталга карата талаптардын 5%дан 15%ына чейин бөлүп бериши зарыл.]

[Банк тобокелдиктер ортосундагы диверсификация суммасынан кайсы бир пайданы караштырбоого тийиш.]

[Банк тарабынан аныкталган олуттуу тобокелдиктер, бул тобокелдиктерди баалоо жана аларга бөлүнгөн ички капиталды баа ортосунда так салыштыруу күтүлүүдө.]

 

9.1. Тобокелдиктер боюнча бөлүштүрүлгөн ички капитал 

 

1. Кредиттик тобокелдикти жабуу үчүн капиталга карата ички капиталды баалоо методологиясы
Кредиттик тобокелдикти жабуу үчүн капиталга карата ички талаптар	Суммасы: (миӊ сом менен)
Банк Капиталдын жетиштүүлүгү боюнча нускоону кредиттик тобокелдик боюнча капиталга карата талаптарды эсептөө үчүн колдонот
[Банк капиталга карата ички талаптарды эсептөө үчүн Капиталдын жетиштүүлүгү боюнча нускоого ылайык кредиттик тобокелдик боюнча капиталга карата минималдуу талаптарды эсептөө үчүн буга чейин колдонгон ыкманы эмне себептен колдонорун чечкендиги боюнча себептерди келтирет.]
[Эгер колдонууга жол берилсе, Капиталдын жетиштүүлүгү боюнча нускоону колдонуудан улам кредиттик тобокелдикти потенциалдуу түрдө жеткире баалабагандыгын түшүндүрөт.]
Банк кредиттик тобокелдикти жабуу үчүн капиталга карата талаптарды эсептөөгө Капиталдын жетиштүүлүгү боюнча нускоонун алкагында ыкмага түзөтүү киргизет же өзүнүн жеке ыкмасын колдонот.
[Банк колдонгон ыкманы баяндайт жана аны тандоо себептерин чечмелейт.]
[Банк капиталга карата ички талаптарды эсептөө методололгиясын жана методологиясы негизделген жол берүүлөргө түшүндүрмө берет. Капиталга карата ички талаптарды эсептөө үчүн Капиталдын жетиштүүлүгү боюнча нускоого карата түзөтүү киргизилген ыкманы колдонгон учурда Капиталдын жетиштүүлүгү боюнча нускоодо алдын ала жазылган ыкмага салыштырмалуу айырмачылыктарды баяндоодо басым жасалат.]
[Банк кредиттик тобокелдикке байланышкан тобокелдиктерге банктын дуушарлануусун талдоону чечмелейт (мисалы, калдык тобокелдиги, өлкө тобокелдиги ж.б.), жана эгер колдонууга жол берилсе, кредиттик тобокелдикти жабуу үчүн зарыл болгон ички капиталдын жалпы суммасына киргизилген тобокелдиктердин ар бири жабуу үчүн зарыл болгон ички капиталдын тиешелүү суммасын өзүнчө көрсөтөт.]
[Банк кредиттик тобокелдикти жабуу үчүн ички талаптарды баалоо методологиясын көрсөткөн алдын ала жазган ички саясатты кеӊири санап берет.]
[Банк бул ыкманы колдонгон учурда, банк ички тобокелдиктерди жана капиталды тескөөдө бул ыкманы кандайча колдоно тургандыгын так жана жетиштүү түшүндүрмө бере тургандыгы күтүлөт (б.а. капиталды бөлүштүрүү, баа түзүү, кредиттик тобокелдиктин андеррайтинги, тобокелдик жана башка түзөтүүлөрү камтылган кирешелүүлүгү.). Директорлор кеӊеши жана Банк Башкармасы КЖБИЖда кредиттик тобокелдикти жабуу үчүн капиталга карата ички талаптарды эсептөө учурунда колдонулган методологияларды жетиштүү деӊгээлде түшүнүүнү тастыктоого тийиш.]

 

2. Операциялык тобокелдикти жабуу үчүн капиталга карата ички талаптарды баалоо методологиясы
Операциялык тобокелдикти жабуу үчүн капиталга карата ички талаптар	Суммасы: (миӊ сом)
Банк операциялык тобокелдикти жабуу үчүн капиталга карата эсептөөлөргө Капиталдын жетиштүүлүгү боюнча нускоодо баяндалган ыкманы колдонот
[Банк Капиталдын жетиштүүлүгү боюнча нускоонун жоболоруна ылайык операциялык тобокелдикти жабуу үчүн капиталга карата минималдуу талаптарды эсептөө үчүн буга чейин колдонуп жаткан ыкманы колдонуу менен капиталга карата ички талаптарды эсептөөнү чечкен себептерди көрсөтөт.]
[Эгер колдонууга жол берилсе, банк жөнгө салуу ыкмасын колдонуудан улам операциялык тобокелдикти потенциалдуу түрдө жеткире баа бербөөнүн баасын түшүндүрөт жана операциялык тобокелдикти жабуу үчүн капиталга карата баа берилген ички талаптарга алардын таасирин кеңири баяндайт.]
Банк операциялык тобокелдикти жабуу үчүн капиталга карата талаптарды эсептөө ыкмасына түзөтүү киргизет же өз ыкмасын колдонот
[Банк колдонгон ыкманы баяндайт жана бул ыкманы тандоо себептерин түшүндүрөт.]
[Банк методологияны жана капиталга карата ички талаптарды эсептөө методологиясына негизделген жол берүүлөргө түшүндүрмө берет. Түзөтүү киргизилген ыкманы колдонуу учурунда Капиталдын жетиштүүлүгү боюнча нускоо менен салыштырганда алар ортосундагы айырмачылыктарга түшүндүрмө берүүгө басым жасалат.]
[Банк операциялык тобокелдикти жабуу үчүн капиталга карата ички талаптарды баалоо методологиясы кеӊири баяндалган ички саясатты санап берет.]
[Банк бул ыкманы колдонгондо, банктын тобокелдиктерди жана капиталды өзүнүн ички башкаруусунда бул ыкманы кантип колдонуларына түшүндүрмө берет (баа түзүү моделдери, капиталды бөлүштүрүү, сый акыга көрсөтүү практикасы ж.б.). Директорлор кеӊеши жана Банк Башкармасы КЖБИЖ алкагында операциялык тобокелдикти жабуу үчүн капиталга карата ички талаптарды эсептөө учурунда колдонулган методологияларды жетишээрлик деӊгээлде түшүнүүнү тастыктоого тийиш.]

 

3. Рыноктук тобокелдикти жабуу үчүн капиталга карата ички талаптарды баалоо методологиясы
Рыноктук тобокелдикти жабуу үчүн капиталга карата ички талаптар	Суммасы: (миӊ сом)
[Банк ал колдонгон ыкманы сүрөттөйт жана бул ыкманы тандоо себептерин түшүндүрөт.]
[Банк капиталга карата ички талаптарды эсептөө методологиясы негиз кылган жол берүүлөрдү , анын ичинде башкалардын арасында валюта тобокелдигин түшүндүрөт.]
[Банк башка олуттуу тобокелдиктер үчүн капиталга карата ички талаптарды аныктай ала турган ички талаптарды дагы аныктай алат (жалпы жана өзгөчө атайын фондулук тобокелдик, карыздык инструменттердин жалпы жана өзгөчө мүнөздөгү тобокелдик, товардык тобокелдик ж.б.)]
[Банк рыноктук тобокелдикти жабуу үчүн капиталга карата ички талаптарды баалоо методологиясы кеңири сүрөттөлгөн ички саясатты тизмектейт.]
[Банк бул ыкманы өзүнүн тобокелдиктерди жана капиталды өзүнүн ички тескөөсүндө кандай колдоно тургандыгы, так жана жетиштүү сунуштай тургандыгы күтүлүүдө (лимиттерди белгилөө, ар кандай соода операциялары ортосунда капиталды бөлүштүрүү, сый акыга көрсөтүү практикасы ж.б.). Директорлор кеӊеши жана Банк Башкармасы КЖБИЖ алкагында рыноктук тобокелдикти жабуу үчүн капиталга карата ички талаптарды эсептөө учурунда колдонулган методологияларды жетиштүү түшүнүүнү тастыктоого тийиш.]

 

4. Банк портфелинде пайыздык чен тобокелдигин жабуу үчүн капиталга карата ички талаптарды баалоо методологиясы
Банк портфелинде пайыздык чен тобокелдигин жабуу үчүн капиталга карата ички талаптар	Суммасы: (миң сом)
[Банк капиталга карата ички талаптарды эсептөө методологиясына негизделген жол берүүлөрдү жана методологияны түшүндүрөт.]
[Банк, банк портфелиндеги пайыздык чен тобокелдигин жабуу үчүн капиталга карата ички талаптарды баалоо методикасын кеӊири белгилеген ички ченемдик актыларды тизмектейт.]

 

5. Комплаенс-тобокелдикти жабуу үчүн капиталга карата ички талаптарды баалоо методологиясы
Комплаенс-тобокелдикти жабуу учүн капиталга карата ички талаптар	Суммасы: (миң сом)
[Банк капиталга карата ички талаптарды эсептөө методологиясына негизделген жол берүүлөрдү жана методологияны чечмелейт.]
[Банк комплаенс-тобокелдикти жабуу үчүн капиталга карата ички талаптарды баалоо методикасын кеңири тизмектейт.]

 

6. Кредиттик концентрация тобокелдигин жабуу үчүн капиталга карата ички талаптарды баалоо методологиясы
Кредиттик концентрацияны жабуу үчүн капиталга карата ички талаптар	Суммасы: (миң сом)
[Банк капиталга карата ички талаптарды эсептөө методологиясына негизделген жол берүүлөрдү жана методологияны түшүндүрөт.]
[Банк кредиттик концентрациялоо тобокелдигин жабуу үчүн ички капиталга карата талаптарды баалоо методикасы кеӊири жазылган ички ченемдик актыларды тизмектейт.]

 

7. Башка олуттуу тобокелдиктерди жабуу үчүн капиталга карата ички талаптарды баалоо методологиясы
Башка олуттуу тобокелдиктерди жабуу үчүн капиталга карата ички талаптар	Сумма: (миң сом)
Банк башка олуттуу тобокелдиктер боюнча капиталга карата ички капиталга коюлган ички талаптарды эсептөөнүн жөнөкөйлөштүрүлгөн тартибин колдонот
[Банк башка олуттуу тобокелдиктерди жабуу үчүн капиталга карата ички талаптар ал колдоно турчу капиталдын жетиштүүлүк пайыздык үлүшүн тандоо себептерин түшүндүрөт.]
Банк башка олуттуу тобокелдиктерди жабуу үчүн капиталга карата ички талаптарды эсептөөнүн башка методдорун колдонот
[Банк башка олуттуу тобокелдиктердин ар бирин баалоо методун жана негизги жол берүүлөрүн түшүндүрөт.]
[Банк башка олуттуу тобокелдиктердин ар бири үчүн капиталга карата ички талаптарды баалоо методологиясы кеңири баяндалган ички саясатты тизмектейт.]

 

9.2. Капиталга карата жалпы ички талаптар  

 

1. Капиталга карата ички талаптар

[Банк бардык олуттуу тобокелдиктер үчүн ички талаптарды суммардык эсепке алуу жолу менен капиталга карата ички жалпы талаптарды аныктайт.]

 

15-таблица. Капиталга карата минималдык талаптар жана капиталга карата ички талаптар 

миң сом менен 

Тобокелдик категориясы	Капиталга карата минималдык талаптар	Капиталга карата ички талаптар
Кредиттик тобокелдик
Төмөнкүлөрдү киргизүү менен, чакан категориялар:
Xx
Xx
..
Операциялык тобокелдик
Чакан категориялар, анын ичинде:
xx
xx
..
Рыноктук тобокелдик
Чакан категориялар, анын ичинде:
xxx
xx
..
Банк портфелиндеги пайыздык чен тобокелдиги
Чакан категориялар, анын ичинде:
Xx
xx
..
Комплаенс-тобокелдик
Чакан категориялар, анын ичинде:
xx
xx
..
Кредиттик концентрация тобокелдиги
Төмөнкүлөрдү киргизүү менен, чакан категориялар:
Xx
Xx
..
Башка олуттуу тобокелдиктер
xx
xx
Бардыгы болуп:

 

10. Капиталды пландаштыруу жана стресс-тестирлөө 

 

10.1 Капиталды пландаштыруу – ушул Жобонун IV-главасынын 10-параграфын карагыла  

 

1. Финансылык пландаштыруу жана капиталды пландаштыруу

[Банк алдыдагы үч жылдагы өз ишинен келип чыккан бардык олуттуу тобокелдиктерди, анын жардамы менен жаба турган капиталдын пландаштырылган абсолюттук көлөмүн жана түзүмүн көрсөтөт.]

[Каралып жаткан аспектилерди (мисалы, ички, ченемдик), убакыттык горизонт, капиталды тартуу, инструменттерди ж.б. кошуу менен капиталды пландаштыруунун жалпы схемасын сүрөттөйт]

[Банк капиталды башкаруу планынын эң олуттуу элементтерин баяндайт.]

[Банк ушул отчёт түзүлүп жаткан жылга капиталдын пландаштырылган чоңдуктун жана ушул эле датага карата КЖБИЖ жыйынтыктары боюнча эсептелип чыккан капиталга карата белгиленген жалпы ички талаптардын арасындагы айырмаларды келтирет.]

[Капитал тартууда ар кандай инструменттерин пландаштырып чыгаруу сыяктуу капиталды пландоодон келип чыккан учурдагы корутундуларды баяндоо жана баалоо, капиталга байланыштуу башка чаралар (мисалы, дивиденддерди төлөп берүү саясаты жана баланста пландалган өзгөрүүлөр (мисалы, портфелдерди сатуу.)]

 

16-таблица. Негизги макроэкономикалык көрсөткүчтөр боюнча күтүүлөр 

 

Индекс	Өлчөө бирдиги	1-жыл	2-жыл	3-жыл

 

 

17-таблица. Баланс 

 

миң сом менен 

Позициялар		Базалык линия	Божомол
			1-жыл	2-жыл	3- жыл
№	Активдер
1	Акчалай каражаттар
2	Кыргыз Республикасындагы Улуттук банкындагы корреспонденттик эсеп
3	Башка банктардагы жана финансылык мекемелердеги корреспонденттик эсеп жана депозиттер
4	Баалуу кагаздар
5	Кыска мөөнөттүү жайгаштыруулар РЕПО-операцияларды киргизүү менен
6	Финансылык мекемелерге кредиттер
7	Башка кардарларга кредиттер жана финансылык ижара
8	Минус: болжолдуу кредиттик жана лизингдик жоготууларды жана кеткен чыгымдарды жабууга резерв
9	Жалпысынан таза кредиттер 12-14-саптын суммасы
10	Банктын негизги каражаттары
11	Банктын башка менчиги
12	Инвестициялар жана финансылык катышуу
13	Башка активдер
14	Жыйынтыгында: Активдер 7-14, 16-21-саптардын суммасы
	Милдеттенмелер
15	Талап боюнча төлөнүүчү калктын жана ишканалардын аманаттары
16	Сактык аманаттар
17	Калктын жана ишканалардын мөөнөттүү депозиттери
18	Банктардын жана башка финансылык мекемелердин депозиттери жана «лоро»-эсептери
19	Жыйынтыгында: Депозиттер 15-18-саптардын суммасы
20	Банктардан жана башка финансылык мекемелерден кредиттер
21	Кыргыз Республикасынын Улуттук банкынан алынган кредиттер
22	Кыргыз Республикасынын мамлекеттик органдарынын жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын депозиттери жана кредиттери
23	Башка узак мөөнөттүү милдеттенмелер жана кредиттер
24	Башка милдеттенмелер
25	Жыйынтыгында: Милдеттенмелер 19-24-саптардын суммасы
26	КАПИТАЛ
27	Жөнөкөй акциялар
28	Артыкчылыктуу акциялар
29	Бөлүштүрүлбөгөн пайда
30	Жалпы резервдер
31	РППУ
32	Башка жалпы резервдер
33	Жалпы: Капитал 27-32-саптардын суммасы
34	Жалпы: милдеттенмелер жана өздүк капитал 25 жана 33-саптардын суммасы

 

18-таблица. Пайда жана чыгымдар 

 

миң сом менен 

Позициялар	(Баштапкы чыккан жери)	Божомол
		1-жыл	2-жыл	3-жыл
A. Пайыздык киреше
1. Баалуу кагаздар боюнча пайыздык киреше
2. Кредиттер боюнча пайыздык киреше
3. Кредиттер боюнча башка пайыздык кирешелер
4. Жалпысынан пайыздык киреше
Б. Пайыздык чыгашалар
5. Депозиттер боюнча пайыздык чыгашалар
6. Алынган кредиттер боюнча пайыздык чыгашалар
7. Башка пайыздык чыгашалар
8. Жыйынтыгында, пайыздык чыгашалар
9. Таза пайыздык киреше
10. Кредиттер боюнча болжолдуу жоготууларды жана чыгымдарды жабууга резерв
11. РППУга чегерүүдөн кийинки таза пайыздык киреше
Пайыздык эмес киреше
12. Кызмат көрсөтүүлөр үчүн жыйымдар жана комиссиялык төлөмдөр
13. Баалуу кагаздар менен жүргүзүлгөн операциялардан киреше
14. Чет өлкө валютасы менен жүргүзүлгөн операциялардан киреше
15. Башка пайыздык эмес киреше
16. Жыйынтыгында, пайыздык эмес киреше
В. Башка операциялык жана административдик чыгымдар
17. Персоналга чыгымдар
18. Негизги каражаттарга сарптоо
(a) ижара
(б) башкалар
19. Башка операциялык жана административдик чыгымдар
20. Жыйынтыгында: башка операциялык жана административдик чыгымдар
21. Таза операциялык киреше (чыгым)
22. Жоготууларды жана чыгымдарды жабууга резерв (кредиттик эмес операциялардан)
23. РППУдан кийинки таза киреше (чыгым)
24. Киреше салыгы
25. Күтүлбөгөн киреше жана чыгашалар боюнча таза киреше (чыгым)
26. Таза пайда (чыгым)

 

19- таблица. Капитал менен байланышкан иш-чараларды аныктоо  

Капитал менен байланышкан иш- чаралар	Кыскача баяндоо

 

10.2 Стресс-тестирлөө – ушул Жобонун IV-главасынын 11-параграфын карагыла 

 

1. Стресс-тестирлөө

[Банк КЖБИЖ алкагында ачыктаган бардык олуттуу тобокелдиктерди стресс-тестирлөөдө канчалык тийиштүү денгээлде эске алынгандыгы банк тарабынан аныктоосу күтүлөт. Банктан стресс-тестте пайдаланган тобокелдиктин негизги факторлорун олуттуу тобокелдиктер менен салыштырып чыгуусу күтүлөт.]

[Башкалардын арасынан, өткөрүлүп жаткан стресс-тесттин типтери, алардын жыштыгы, методологиялык аспектилер жана пайдаланып жаткан моделдер, жол берүү диапазону жана маалыматтардын тиешелүү инфраструктурасын кошуу менен стресс-тестирлөө программасын баяндоо.]

[Стресс-тестирлөө программасынын тобокелдиктери менен башкарууну уюштуруу, стресс-тестирлөөнү колдонуу жана аны тобокелдиктер менен контролду башкаруу түзүмүнө интеграциялоо механизмдерин баяндоо.]

[Сценарийге жол берүү мүнөздөмөсүн, негизги макроалмашууну, баланска карата бизнес-жол берүүнү, түпкү даталарды, мезгилдүү горизонтторду ж.б. киргизүү менен КЖБИЖ алкагында каралып жаткан стресс-сценарийди баяндоо.]

[Сунушталган таблицаларды эске алуу менен сценарийдин сандык жыйынтыктарын баяндоо.]

 

20-таблица. Стресс шартында макроэкономикалык көрсөткүчтөрдүн өзгөрүлүшүнө карата күтүүлөр 

 

Индекси	Өлчөө бирдиги	1-жыл	2-жыл	3-жыл
…

 

 

21-таблица. Стресстик кырдаал шартындагы бухгалтердик баланс  

миң сом менен 

Позициялар		Базалык линия	Божомол
			1-жыл	2-жыл	3-жыл
№	Активдер
1	Акча каражаттары
2	Кыргыз Республикасынын Улуттук банкындагы корреспонденттик эсеп
3	Башка банктардагы жана финансылык мекемелердеги корреспонденттик эсептер жана депозиттер
4	Баалуу кагаздар
5	РЕПО-операцияларды кошуу менен кыска мөөнөттүү жайгаштыруулар
6	Финансылык мекемелерге кредиттер
7	Башка кардарларга кредиттер жана финансылык ижара
8	Минус: болжолдуу кредиттик жана лизингдик жоготууларды жана чыгымдарды жабууга резерв
9	Жалпысы таза кредиттер 12-14-саптын суммасы
10	Банктын негизги каражаттары
11	Банктын башка менчиги
12	Инвестициялар жана финансылык катышуу
13	Башка активдер
14	Жыйынтыгында: Активдер 7-14, 16-21-саптардын суммасы
	Милдеттенмелер
15	Талап боюнча төлөнүүчү калктын жана ишканалардын аманаттары
16	Сактык аманаттар
17	Калктын жана ишканалардын мөөнөттүү депозиттери
18	Банктардын жана башка финансылык мекемелердин депозиттери жана «лоро»-эсептери
19	Жыйынтыгында: Депозиттер 15-18-саптардын суммасы
20	Банктардан жана башка финансылык мекемелерден кредиттер
21	Кыргыз Республикасынын Улуттук банкынан алынган кредиттер
22	Кыргыз Республикасынын мамлекеттик органдарынын жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын депозиттери жана кредиттери
23	Башка узак мөөнөттүү милдеттенмелер жана кредиттер
24	Башка милдеттенмелер
25	Жыйынтыгында: Милдеттенмелер 19-24-саптардын суммасы
26	КАПИТАЛ
27	Жөнөкөй акциялар
28	Артыкчылыктуу акциялар
29	Бөлүштүрүлбөгөн пайда
30	Жалпы резервдер
31	РППУ
32	Башка жалпы резервдер
33	Жыйынтыгында: Капитал (27-32- саптардын суммасы)
34	Жыйынтыгында: милдеттенмелер жана өздүк капитал (25 жана 33-саптардын суммасы)

 

22-таблица. Стресстик кырдаал шартындагы пайда жана чыгымдар  

 

миң сом менен 

Позициялар	Базалык линия	Болжол
		1-жыл	2-жыл	3-жыл
A. Пайыздык киреше
1. Баалуу кагаздар боюнча пайыздык киреше
2. Кредиттер боюнча пайыздык киреше
3. Кредиттер боюнча башка пайыздык кирешелер
4. Жалпысынан пайыздык киреше
Б. Пайыздык чыгашалар
5. Депозиттер боюнча пайыздык чыгашалар
6. Алынган кредиттер боюнча пайыздык чыгашалар
7. Башка пайыздык чыгашалар
8. Бардык пайыздык чыгашалар
9. Таза пайыздык киреше
10. Кредиттер боюнча болжолдуу жоготууларды жана чыгымдарды жабууга резерв
11. РППУ чегерүүдөн кийинки таза пайыздык киреше
В. Пайыздык эмес киреше
12. Тейлөө үчүн жыйымдар жана комиссиялык төлөмдөр
13. Баалуу кагаздар менен операциялардан киреше
14. Чет өлкөлүк валюталар менен операциядан киреше
15. Башка пайыздык эмес киреше
16. Жыйынтыгында, пайыздык эмес киреше
Г. Башка операциялык жана административдик чыгашалар
17. Персоналга чыгашалар
18. Негизги каражаттарга сарптоо
(a) ижара
(б) башка
19. Башка операциялык жана административдик чыгашалар
20. Жыйынтыгында, башка операциялык жана административдик чыгашалар
21. Таза операциялык пайда (чыгым)
22. Жоготууларды жана чыгымдарды жабууга резерв (кредиттик эмес операциялардан)
23. РППУ кийинки таза киреше (чыгым)
24. Киреше салыгы
25. Күтүлбөгөн киреше жана чыгашалар боюнча таза киреше (чыгым)
26. Таза пайда (чыгым)

 

11. Башка жоболор – ушул Жобонун IV-главасынын 12-параграфын карагыла  

 

11.1. КЖБИЖ өркүндөтүү 

 

1. КЖБИЖ өркүндөтүү чаралары

[Банк тарабынан белгиленген КЖБИЖ негизги чабал жактарын жана кемчиликтерин баяндайт.]

[Зарыл учурларда банк КЖБИЖ толуктап иштеп чыгуу жана өркүндөтүү боюнча иш- чаралардын планына тийиштүү ички ченемдик документтерге шилтеме кылат.]

[Банк тобокелдиктерди башкаруу стратегиясында пландалган өзгөртүүлөрдүн тизмегин келтирет.]

 

11.2. Башка маалымат  

 

1. Башка

[Ушул отчёттун башка бөлүктөрүндө камтылбаган бардык башка маалыматтарды жана КЖБИЖ жыйынтыктарын берүү.]

 

«Кыргыз Республикасынын 

коммерциялык банктарынын  

капиталынын жетиштүүлүгүнө  

(шайкештигине) баа берүүнүн 

ички жол-жоболору жөнүндө» 

жобого карата 

2-тиркеме 

 

Кредиттик концентрация тобокелдигин жабууга капиталды бөлүштүрүүгө карата стандарттык ыкмалар  

 

1. Жалпы жоболор 

 

Ушул Жобонун 29-пунктунун 2 (а) пунктчасынын талаптарына ылайык, капиталга карата ички талаптарды баалоодо кредиттик концентрация тобокелдиктерин жабуу үчүн банктар КЖБИЖ отчётунда банк үчүн чыгымдарды алып келе турган тобокелдик катары, кредиттик концентрациянын тобокелдиктеринин талдоосун берүүгө тийиш. Төмөндө банк эсептей турган кредиттик концентрациянын тобокелдик формалары берилет: 

1) жеке концентрация: кардарларга же кардарлардын байланыш топторуна концентрация; ошондой эле  

2) тармактык концентрация: финансылык абалы ушул сыяктуу продуктыларга жана кызмат көрсөтүүлөргө көз каранды болгон кардарлар менен иштөөнүн натыйжасында пайда болгон тармакка/экономикалык секторго концентрация. 

2. Капиталга карата ички талаптарды баалоодо, экономика секторлорундагы жана кардарлар же кардарлардын байланыш топторундагы концентрацияга тиешелүү ушул тобокелдикти жабуу үчүн, Банктар ушул Жобо менен белгиленген ыкманы колдонушу мүмкүн. 

2. Жеке концентрация 

 

3. Кардарлар/кардарлардын байланыш топтору боюнча концентрациянын эсептелиши, ушул Жобонун 4-пунктунда белгиленген Херфиндаль-Хиршман (HHI) индексинин негизинде ишке ашырылат. HHI 1 ашканда, банк капиталга карата кардарлар/кардарлардын байланыш топтору боюнча концентрациянын тобокелдигин жабуу үчүн ички талаптарды жогорулатат.  

Бул үчүн кредиттик тобокелдикти жабуу үчүн капиталга карата талап, жогорулашына карата 1-таблицага ылайык тобокелдиктин тийиштүү чоңдугуна көбөйтүлөт: 

 

1- таблица. 

Кардарлардын/кардарлардын туугандык топторунун концентрациясынын индекси	Жогорулашы
0 < HHIi ≤ 1	0,00%
1 < HHIi ≤ 2	2,00%
2 < HHIi ≤ 4	4,00%
4 < HHIi ≤ 10	6,00%
10 < HHIi ≤ 100	8,00%

 

4. Банк, 100 ири зайым алуучулар үчүн алардын статусуна карабастан жалпы тобокелдикти баалайт.  

Жеке концентрациянын индекси (HHII) төмөнкү формула менен эсептелет: 

1) HHII = У xi2 / (Уxi)2 * У xi / Уy * 100; мында: 

а) «i» банк портфелиндеги кардарлардын (жыйынды тобокелдик боюнча) «xi» наркын билдирет; 

б) «y» банк портфелинин жыйынды наркын билдирет;  

в) «i» HHI (i = 100) эсептөө үчүн колдонуп жаткан кардарлардын санын билдирет  

 

	ТОБОКЕЛДИКТИН ЖАЛПЫ СУММАСЫ	ТОБОКЕЛДИККЕ ДУУШАРЛЫКТЫН %
Тобокелдикке жалпы дуушарлануусу	Уy	100
100 ири карыз алуучу	Уx
Жеке концентрация индекси		HHII

 

3. Тармактык концентрация 

 

5. Тармактык концентрациянын эсептелиши, ушул Жобонун 6-пунктунда белгиленген Херфиндаль-Хиршман (HHI) индексинин негизинде ишке ашырылат. HHI 10 ашканда, банк капиталга карата тармактык концентрация тобокелдигин жабуу үчүн ички талаптарды жогорулатат.  

Бул үчүн кредиттик тобокелдикти жабуу үчүн капиталга карата талап, жогорулашына карата төмөнкү таблицага ылайык тобокелдиктин тийиштүү чоңдугуна көбөйтүлөт: 

 

Тармактык концентрациянын индекси	Жогорулашы
0 < HHIi ≤ 10	0,00%
10 < HHIi ≤ 15	2,00%
15 < HHIi ≤ 20	4,00%
20 < HHIi ≤ 25	6,00%
25 < HHIi ≤ 100	8,00%

 

6. Банк бир сектор үчүн жалпы тобокелдикти 2-таблицага ылайык баалайт. 

Тармактык концентрациянын индекси (HHIs) төмөнкү формула менен эсептелет: 

1) HHIs = У x2 / (Уx) 2 * (Уx) / y, мында: 

а) «x» конкреттүү сектордун дуушарлануу көрсөткүчүн билдирет;  

б) «y» жалпы дуушарланууну билдирет. 

Банк тобокелдиктерге болгон өзүнүн дуушарлануусун өзүндөгү маалыматтарга ылайык секторлор боюнча классифицикациялоого тийиш. 

 

2- таблица. 

Экономикалык секторлор
Чарба иш тармактарынын Эл аралык стандарттык классификациясы боюнча сектору	Конкреттүү сектордо тобокелдикке жалпы дуушарлануу	Тобокелдикке жалпы дуушарлануу %
Айыл, токой чарбасы, аңчылык, балык уулоо жана балык өстүрүү
Пайдалуу кендерди казып алуу
Өндүрүш
Электр энергия, газ жана буу менен камсыздоо, абаны тазалоо
Ичүүчү суу менен камсыздоо, саркынды сууларды чыгаруу, таштандыларды жок кылуу, булганууларды четтетүү боюнча иштер
Курулуш
Дүң жана чекене соода-сатык, автотранспорттук каражаттарды жана мотоциклдерди оңдоо
Ташуу жана сактоо
Мейманканалардын жана коомдук тамактануу ишканаларынын иши
Маалымат жана байланыш жаатындагы иш
Финансылык жана камсыздандыруу иши
Кыймылсыз мүлк менен операциялар боюнча иштер
Кесиптик, илимий жана техникалык иш
Административдик иш жана кошумча кызмат көрсөтүүлөр
Мамлекеттик башкаруу жана аскер коопсуздугун камсыздоо, социалдык камсыздоо
Билим
Саламаттыкты сактоо жана социалдык кызмат көрсөтүү жаатындагы иштер
Маданият, спорт, бош убакытты өткөрүү жана көңүл ачуу жаатындагы иштер
Кызматтардын башка түрлөрүн көрсөтүү
Иш берүүчүлөр катары үй чарбаларынын иши, товарларды өндүрүү жана жеке пайдалануу үчүн кызматтарды көрсөтүү боюнча менчик үй чарбаларын дифференцияланбаган иши
Экстерриториалдык уюмдардын жана органдардын иши